د افغانستان فیلسوف؛ علامه سید جمالالدین افغان رحمهالله (نهمه برخه)
فکري او سیاسي شخصیت – لنډیز
سید جمالالدین افغان رحمهالله د نولسمې پیړۍ له سترو اصلاحغوښتونکو او متفکرینو څخه و، چې د اسلامي ویښتیا او د اسلامي نړۍ د اصلاحغوښتونکو غورځنګونو باندې یې ژوره اغېزه پرېښې ده. نوموړی، په واقعي توګه، د فکر او عمل ترمنځ د اړیکې او نښلون سمبول ګڼل کېدای شي، ځکه چې هغه نه یوازې د اسلامي امت د کلتوري، ټولنیزو او سیاسي کړکېچونو په تحلیل کې یو مخکښ مفکر و، بلکې د سیاسي فعال او اصلاحغوښتونکي مشر په توګه یې هم مهم رول لوبولی دی.
له فکري پلوه، سید جمالالدین افغان رحمهالله په داسې وخت کې پر موجوده وضعیت کلکه نیوکه وکړه، چې اسلامي نړۍ له ګڼو بحرانونو، لکه فکري رکود، جوړښتي کمزورتیا او استعماري تسلط سره مخ وه. هغه د اسلام اصلي اصولو او د قرآن او سنتو تعلیماتو ته د بېرته ستنېدو پر اهمیت ټینګار کاوه. د دې تر څنګ، نوموړي هڅه وکړه چې د اسلامي امت د ځلانده او ویاړمن تاریخ او د معاصر زوال ترمنځ واټن کم کړي.
سید جمالالدین په دې باور و، چې د ړانده تقلید پراخېدل او د اجتهاد د روحیې پرېښودل، مسلمانان د پرمختګ او نوښت له لارې ایستلي او د دوی د کلتوري او تمدني وروسته پاتېوالي لامل شوي دي. د هغه اصلاحي نظریات پر اسلامي یووالي (پاناسلامېزم)، د تقلید پر وړاندې د اجتهاد د بیا راژوندي کولو اړتیا، د ټولنیزو او ښوونیزو سیسټمونو بیاکتنه، او د اخلاقي او فکري زوال پر وړاندې د مبارزې په څېر موضوعاتو متمرکز وو.
په سیاسي اړخ کې، سید جمالالدین یو له هغو متفکرینو څخه و، چې خپل نظریات یې د عمل ډګر ته وړاندې کړل. هغه باور درلود، چې د مسلمانانو سیاسي او ټولنیزې ستونزې، په ځانګړې توګه اختلاف او په بهرنیو قدرتونو پورې تړلتیا، د اسلامي مشرانو او ملتونو د غفلت او بېپروايۍ له امله دي.
نوموړي د افغانستان، ایران، عثماني امپراتورۍ، مصر، هند، او حتی اروپا په څېر اسلامي او غیر اسلامي هېوادونو ته د خپلو ګڼو سفرونو له لارې هڅه وکړه، چې سیاسي مشران او د نظر خاوندان د استعماري نفوذ او تسلط پر وړاندې د یووالي اړتیا ته راوبولي. د سید جمالالدین سیاسي نظریات، د ډېرو معاصرو مفکرینو برعکس، پر واقعیت، د نړیوالو پرمختګونو دقیقې پوهې، او د سیاسي او رسنیزو عصري وسایلو کارولو ولاړ وو.
هغه د مقالو په خپرولو، د کتابونو په لیکلو، علمي غونډو او عمومي لکچرونو په جوړولو، او حتی د واکمنانو او سیاسي مشرانو سره د مستقیمو اړیکو له لارې نه یوازې خپل پیغامونه رسول، بلکې د اسلامي ټولنو په ټولنیزو او سیاسي جوړښتونو کې یې د پام وړ بدلونونو راوستلو ته هم هڅه وکړه.
سید جمالالدین افغان رحمهالله په خپلو ټولو فعالیتونو کې د اسلامي امت د یووالي پر اهمیت ځانګړی ټینګار کاوه. هغه باور درلود، چې عزت او خپلواکي یوازې د مسلمانانو ترمنځ د یووالي او د استعماري قدرتونو پر وړاندې د یوې متحدې جبهې په جوړولو ترلاسه کېدای شي. د “پاناسلامېزم” یا اسلامي یووالي مفکوره، چې د هغه لهخوا خپره شوه، د هغه د اصلاحي فکر یو له بنسټیزو اصولو څخه وه، چې د اسلامي نړۍ ډېرو استعمار ضد او اصلاحي غورځنګونو ته یې الهام ورکړ.
د سید جمالالدین افغان فکري او سیاسي میراث
د سید جمالالدین افغان فکري او سیاسي میراث، که څه هم له مړینې یې د یوې پېړۍ څخه زیاته موده تېرېږي، لا هم د اسلام په معاصر تاریخ کې د یو له خورا اغېزمنو اصلاحغوښتونکو غورځنګونو څخه ګڼل کېږي. د هغه نظریات نه یوازې د خپل وخت مسلمانان راویښ کړل، بلکې له هغه وروسته کلونو کې د ډېرو اسلامي غورځنګونو او خوځښتونو لپاره الهامبښونکي وو.
د هغه جامع شخصیت، چې د فکر ژوروالي، سیاسي بصیرت، او هدفمندو کړنو ترکیب و، د معاصرو مفکرینو او سیاسي فعالانو لپاره یوه بېسارې نمونه ګڼل کېږي.
په پای کې، سید جمالالدین نه یوازې یو اصلاحغوښتونکی یا مفکر و، بلکې د بیدارۍ، مقاومت، او فکري او عملي جهاد سمبول هم ګڼل کېږي. نوموړي، د سختو شرایطو سره سره، د اسلامي ارمانونو پر وړاندې ژوره عقیده، کلک ایمان، او د ټولنې د اصلاح لپاره نهستړې کېدونکې هڅې وکړې، چې د اسلامي امت لپاره یې نوي افقونه پرانیستل. د هغه فکرونه او کړنې، د نړۍ په ګوټ ګوټ کې، د مسلمانانو ترمنځ د استعمار پر وړاندې د مقاومت، د اسلامي هویت د بیا راژوندي کولو، او د اسلامي امت د یووالي لپاره د یوې نمونې په توګه ګڼل کېږي.
سریزه
د دې څېړنې په تېرې برخه کې، موږ د سید جمالالدین افغان رحمهالله د ژوند او شخصیت یو له مهمو اړخونو څخه، یعنې د هغه د هویت، تابعیت، خاندان، او د زېږون ځای په اړه بحث وکړ.
په دې برخه کې، هڅه شوې، چې د باوري تاریخي سرچینو او ترسره شوو څېړنو په کارولو سره، د دې مشهور شخصیت د قومي او کورني ریښو یو دقیق او جامع انځور وړاندې شي. د سید جمالالدین د هویت او پېژندګلوي موضوع، د تاریخپوهانو او څېړونکو ترمنځ تل د جنجال او د نظر اختلاف موضوع پاتې شوې ده؛ ځینو هغه د افغانستان وګړی ګڼلی، په داسې حال کې چې ځینو نورو هغه ایران ته منسوب کړی دی. دا اختلافونه، د هغه د ژوند د تاریخي او سیاسي پیچلتیاوو او د قطعي او یولاس شواهدو د نشتوالي له امله رامنځته شوي دي.
سربېره پردې، د سید جمالالدین د کورنۍ او زېږون ځای په تحلیل کې، موږ د هغه د کورنۍ او خاندان مخینه وڅېړله. له دې جملې څخه، د هغه پر شخصیت د کورني چاپېریال، ښوونیزو، روزنیزو، او کلتوري ارزښتونو اغېزې هم وڅېړل شوې، چې د هغه په ماشومتوب او ځوانۍ کې یې مهم رول لوبولی و.
دا مطالعه، نه یوازې موږ د دې شخصیت له فکري او تعلیمي ریښو سره اشنا کوي، بلکې زموږ سره د ټولنیزو او کلتوري شرایطو په درک کولو کې هم مرسته کوي، چې د هغه د افکارو او کړنو پر جوړښت یې اغېز درلود.
په دې برخه کې، هدف دا دی، چې د پخوانیو بحثونو پر بنسټ، د خپل وخت پر فکري او ټولنیزو خوځښتونو د سید جمالالدین افغان د اغېزو او نفوذ یو مفصل تحلیل وړاندې شي، او وښيي، چې څنګه د هغه میراث، له مليتي او سیمهییزو توپیرونو هاخوا، په اسلامي نړۍ کې یوه الهامبښونکې بېلګه پاتې شوی.
د څېړنې په دې برخه کې، د خدای تعالی په مرسته او د باوري سرچینو په کارولو سره، موخه دا ده، چې د سید جمالالدین افغان رحمهالله فکري او سیاسي اړخونه وڅېړو.
سید جمالالدین د معاصر اسلامي تاریخ یو له خورا مشهورو شخصیتونو څخه دی، چې نه یوازې د خپلو ژورو افکارو او ټولنیزو تحلیلونو له امله پېژندل کېږي، بلکې د خپلو سیاسي او ټولنیزو فعالیتونو له کبله هم د خلکو د ژبې پر سر دی.
د سید جمالالدین افغان رحمهالله د فکري شخصیت څېړنه
د سید جمالالدین افغان رحمهالله د فکري شخصیت څېړنه، د دین، سیاست، او ټولنې په برخو کې د هغه د اصلاحغوښتونکو نظریاتو ژور تحلیل ته اړتیا لري. نوموړي، د مسلمانانو د فکري او ټولنیز زوال په نیوکه کولو سره، د اسلام اصلي تعلیماتو ته د بېرته ستنېدو او له ړانده تقلید څخه د ډډه کولو پر اړتیا ټینګار وکړ.
د اسلامي امت یووالي، د استعمار پر وړاندې مبارزه، او د مسلمانانو د سیاسي او کلتوري خپلواکۍ پیاوړتیا، د هغه د افکارو له اساسي محورونو څخه ګڼل کېږي.
سربېره پر دې، د هغه د سیاسي شخصیت څېړنه دا هم ښيي، چې سید جمالالدین نه یوازې یو تیوریسن و، بلکې د سیاسي مشر په توګه یې په مختلفو صحنو کې فعاله ونډه لرله. نوموړي، د ډیپلوماټیکو میتودونو، سیاسي مبارزو، او د خپلو افکارو د خپرولو له لارې، هڅه وکړه چې مسلمانان له خوبه راویښ کړي.
هغه، د افغانستان او ایران څخه نیولې تر مصر، هند، او حتی اروپا پورې، د بېلابېلو هېوادونو له سیاسي او فکري مشرانو سره ولیدل، او هغوی یې د اتحاد او د استعمار پر ضد د مبارزې لپاره وهڅول.
