جراحي، چې یو مهال یوازې ټیټو او کمارزښته دندو ته منحصره وه—لکه وینه ایستل، خرییل او داغ کول—د مسلمانانو له نوښتونو او علمي پرمختګونو څخه وروسته، له دې حالت څخه ووتله او په یوه تخصصي علم بدله شوه.
مسلمانو طبیبانو د بنسټیزو او نوښتګرو اصلاحاتو له لارې دا علم یوې پرمختللې کچې ته ورساوه او د هغې مسیر یې په بشپړه توګه بدل کړ. له همدې امله، “محمود الحاج قاسم محمد” لیکي:
«د اوږدې مودې لپاره، د جراحي علم یوازې د رګ وهونکو او سلمانانو په انحصار کې و. دوی د هغو طبیبانو تر څارنې لاندې، چې د بقراط، پولس اجانیطي او نورو لرغونو یوناني طبیبانو له کارونو څخه یې خپله پوهه ترلاسه کړې وه، ساده جراحۍ، لکه داغول، رګ وهل او پرې کول، ترسره کول. خو د مسلمانانو په منځ کې د دې هنر متخصصینو د یوې ډلې راڅرګندېدو، د دې علم په نوي کولو او پرمختګ کې لوی بدلونونه راوستل.»
په جراحۍ کې د مسلمانانو نوښتونه او پرمختګونه
مسلمانانو په دې مهم علم کې ګڼ نوښتونه کړي دي. د بېلګې په توګه:
• دوی د ناروغانو د بېسده کولو لپاره د حشیش (بنګ) او افیون (تاریاک) په څېر مواد کارول.
د هغو سترو مسلمانو طبیبانو له ډلې څخه، چې د جراحۍ په علم کې یې مهم رول لوبولی، لاندې اشخاص یادولی شو:
1. ابو الحسن بن زین طبري
2. محمد بن زکریا رازي
3. علي بن موسی مجوسي اهوازي
4. ابو علي سینا
5. ابو القاسم زهراوي
6. ابن زهر
7. موسی بن میمون
8. ابن القف
د دې نومونو په منځ کې، ابوالقاسم زهراوي (چې د جراحۍ د علم امام بلل کېږي) یو ځانګړی مقام لري. هغه د اسلامي تاریخ یو له سترو جراحانو څخه ګڼل کېږي. احمد عیسی بیک د هغه په اړه لیکي:
«ابوالقاسم زهراوي د جراحۍ په برخه کې بېلابېل تخنیکونه رامنځته کړل او د دې علم د مخکښانو له ډلې وشمېرل شو. هغه جراحي له نورو طبي برخو څخه جلا کړه او پر کالبدپوهنې (اناتومي) او تشریح یې بنا کړه.»
له بده مرغه، د زهراوي او نورو مسلمانو پوهانو ډېری نوښتونه د وخت په تېرېدو سره د لوېدیځو ساینسپوهانو په نوم ثبت شوي، او د دوی لاسته راوړنې اسلامي تاریخ ته نه دي منسوب شوې.
د جراحۍ د خپلواک علم په توګه د پرمختګ پیل
له زهراوي مخکې، محمد بن زکریا رازي لومړنی طبیب و، چې د جراحۍ او د طب د نورو څانګو ترمنځ یې توپیر وکړ. هغه ټینګار کاوه، چې جراحان باید د کالبدپوهنې علم او د انسان د غړو موقعیت ښه وپېژني. هغه دا علم د هر ډول جراحۍ لپاره د اساسي شرط په توګه وړاندې کړ او د جراحانو د روزنې لپاره یې اړین وباله.
په کوپړۍ او دماغي جراحي کې د مسلمانانو رول
له هغو مهمو ډګرونو څخه، چې اسلامي پوهانو او طبیبانو پکې لوړه اغېزه درلوده، د کوپړۍ او دماغ جراحي وه. هغه پوهان، چې په دې برخه کې یې ارزښتناک نظریات او لاسته راوړنې لرلې، عبارت دي له:
• علي بن عباس مجوسي
• ابن سینا
• ابوالقاسم زهراوي
• نجیب الدین سمرقندي
• بغدادي
علي بن عباس مجوسي
علي بن عباس مجوسي، چې له زرتشتي غټو طبیبانو څخه و او له اسلامي ټولنې سره یې نږدې اړیکې درلودې، د کوپړۍ د ماتېدو ډولونه معرفي کړل او هغه یې ډلبندي کړه. هغه د سطحي، ژورو او تخریب کوونکو ماتېدنو ترمنځ توپیر روښانه کړ. همدارنګه، یوه ځانګړې بڼه یې هم تشریح کړه، چې «د وېښته غوندې ماتېدنه» نومېږي؛ دا هغه حالت دی، چې د ماتېدنې نښې دومره نری وي، چې د انسان له لید او حس څخه پټ پاتې شي.
ابن سینا
ابن سینا، چې نه یوازې یو تکړه طبیب، بلکې فیلسوف هم و، د کوپړۍ د جوړښت او ځانګړنو په اړه مهم معلومات وړاندې کړل.
o دوی د شونډو، پوزې او غوږونو د ترمیم لپاره طریقې رامنځته کړې، ترڅو د قطع شوو یا خراب شوو غړو بڼه بېرته عادي کړي.
د مسلمانانو علمي میراث
مسلمانو طبیبانو د خپلو علمي او عملي هڅو له لارې، د جراحۍ د علم په پرمختګ کې بېساری رول ولوباوه. د دوی لاسته راوړنې، د کوپړۍ له جراحۍ نیولې، تر د بېلابېلو ناروغیو درملنې پورې، د علم نړۍ ته یو ارزښتناک میراث دی.
خو، له بده مرغه، د دوی ډېری لاسته راوړنې د تاریخ په اوږدو کې نورو ته منسوب شوې دي. که دا تاریخي حقایق سم روښانه شي، نو د مسلمان طبیبانو ارزښت او مقام به لا څرګند شي.
