یو له هغو کسانو څخه، چې په عربي ملتپالنه کې یې مهم او رغنده رول ولوباوه، شریف حسین و. وروسته له هغه چې دا مفکوره عربي هېوادونو ته ورسېده، هغه هم په دې لار کې خپل فعالیتونه پیل کړل.
د فکري جګړې کتاب لیکوال په دې اړه لیکي: “اسلامي هېوادونو ته د ملتپالنې له خپرېدو وروسته، شریف حسین له عثماني خلافت څخه د عربو د جلا کېدو مسئله راپورته کړه. له دې وروسته، بېلابېل ملتپال غورځنګونه او خوځښتونه رامنځته شول. په مصر کې فرعوني نظام بیا راژوندی شو، فینیقیت په سوریه کې، او بربریت په الجزایر کې راڅرګند شو. دوی د هغو سیاسي ګوندونو او غورځنګونو ملاتړ وکړ، چې د ملتپالنې او توکم پالنې پر بنسټ رامنځته شوي وو.”
ابو خلدون ساطع حصري
ساطع حصري یو له هغو کسانو څخه و، چې د عربي ملتپالنې په برخه کې یې ډېر فعالیتونه کړي او په دې اړه یې یو کتاب هم لیکلی دی.
د لومړۍ نړیوالې جګړې او د عثماني خلافت له زوال وروسته، حصري سوریې ته ولاړ، ترڅو په یاد هېواد کې د لومړي ځل لپاره د عربي ملتپال غورځنګ بنسټ کېږدي.
ساطع یو له هغو لومړنیو بلونکو څخه و، چې د ملتپالنې مفکورې له مخې، چې له لویدیځ څخه وارد شوې وه، د عربو او نورو مسلمانانو د جلا کېدو غوښتنه یې وکړه.
دې کس د عربي ملتپالنې لپاره د خلکو د را بللو په لاره کې ډېر کار وکړ، نظرونه یې وړاندې کړل، او دا مفکوره یې خپل دین او د الهام سرچینه وګرځوله. هغه د خپلو موخو سره سم، له خلکو سره دوستي او دښمني کوله. د هغه موخه دا وه، چې عربان د دیني اړیکو او ورورولۍ پر ځای، د ملتپالنې پر بنسټ متحد کړي.
نوموړي غوښتل، چې عربان، هم باطني او هم ظاهري لحاظ، د لویدیځ تابع شي. البته، تر ټولو د حیرانتیا خبره دا ده، چې ځینې څېړونکي وايي، د هغه مورنۍ ژبه عربي نه وه، بلکې ترکي وه. نو، څه شي هغه دې ته اړ کړ، چې د عربي ملتپالنې “سپېڅلتیا” او د هغې پر لور تعصب وکړي؟
عرب روڼاندې، دواړه چپیان او ښياړخي، ساطع حصري د عربي توکم پالنې (پانعربیزم) د تیورۍ بنسټ ایښودونکی ګڼي. د حصري د توکم پالنې نظریه، د جرمني د ملتپالنې د مکتب تقلید دی، چې یوهان هیرډر او یوهان فیخته یې په اتلسمه او نولسمه پېړۍ کې تر ټولو مهم استازي وو.
مصطفی الشهابي
نوموړی د عربي ملتپالنې د بلنې او تبلیغ په برخه کې یو له فعالینو څخه و. هغه عربي ملتپالنه “د عربو د ملتپالنې عقیده“ ګڼله او ویل یې: “هر هغه څوک چې په دې لاره کې جګړه کوي او مړ کېږي، د هغه په نظر ‘شهید’ بلل کېږي.”
هغه په دې باور و، چې په تېر وخت کې خلک د دین له لارې سره تړلي وو؛ خو کله چې “د ملتپالنې عقیده“ راڅرګنده شوه، هغې پر دیني اړیکو او علایقو برلاسی وموند. کله چې عربانو ملتپالنې ته مخه کړه، پوه شول، چې د خپلو ملتونو ټول سیاسي او اقتصادي اهداف او اړتیاوې د عربي ملتپالنې له لارې پوره کولی شي.
محمد معروف الدوالیبي
الدوالیبي د عربي ملتپالنې یو له مشهورو مدافعینو څخه و، او د هغې د تقدس په برخه کې یې مبالغه کوله. هغه باور درلود، چې عربان، له ملتپالنې څخه د مخه، په تباهۍ، زوال او ژورو تیارو کې ژوند کاوه. د عربي ملتپالنې راڅرګندېدل، د ډېرو خیرونو او ښېګڼو سبب شول.
جمال عبدالناصر
د مصر ولسمشر جمال عبدالناصر د عربي ملتپالنې یو له مشهورو ملاتړو څخه و. هغه په دې لار کې ډېر ګامونه پورته کړل او د دې هڅو له امله یې ګڼې جایزې هم ترلاسه کړې.
په خپل واکمنۍ کې، عبدالناصر د عربي ملتپالنې بلنه رهبري کړه او خپله ټوله انرژي او ځواک یې د هغې د پیاوړتیا او خپرولو لپاره ځانګړی کړ. آن تر دې حده، چې هغه عربي ملتپالنه یو مقدس دین او بنسټیزه عقیده وګرځوله.
په خپل وخت کې، نوموړي د ملتپالو افکارو د خپرولو او د عربانو د ستاینې لپاره له ډېرو رسنیو څخه کار واخیست.
عبدالرحمن کواکبي
د عثماني خلافت له ړنګېدو وروسته، یو له هغو کسانو څخه، چې عربي ملتپالنې ته یې خلک رابلل، عبدالرحمن کواکبي و. هغه “ام القری“ په نوم یو کتاب ولیکه.
البته، کواکبي یو بل مشهور کتاب هم لري، چې “طبائع الاستبداد“ نومېږي. ډېری څېړونکي باور لري، چې نوموړي دا کتاب د عثماني خلافت د سختیو پر ضد، او د عربي ملتپالنې د ملاتړ لپاره لیکلی دی.
د “د اسلام له نظره ملتپالنه“ کتاب لیکوال د عبدالرحمن کواکبي په اړه لیکي: “یو له هغو لومړنیو کسانو څخه، چې په جدي توګه یې د عربي ملتپالنې بحث مطرح کړ، عبدالرحمن کواکبي (۱۸۴۹-۱۹۰۳) و. هغه ‘ام القری’ په نوم یو کتاب ولیکه، چې پکې یې د ترکانو په پرتله، د عربو برتري او غورهوالی ته اشاره کړې. هغه ټینګار کاوه، چې د مکې په ښار کې باید د یو عربي خلیفه تر نظر لاندې، یو اسلامي دولت جوړ شي.”
میشل عفلق
د عربي ملتپالنې بلنه، په حقیقت کې، د عیسویانو لهخوا پیل شوه. هغوی لومړني کسان وو، چې د عربي ملتپالنې بیرغ یې پورته کړ او د دې لپاره یې ټولنې او سازمانونه جوړ کړل.
لومړنی کس، چې دا مسؤلیت یې پر غاړه واخیست، میشل عفلق و. د عربي ملتپالنې تر ټولو مشهور مفکر او مدافع ساطع حصري و، او له هغه وروسته، تر ټولو مهم او مشهور شخصیت میشل عفلق دی.
یادونه
دلته موږ هڅه کړې، چې د عربي ملتپالنې تر ټولو مشهور بلونکي او مدافعین معرفي کړو؛ خو که د ټولو داعیانو نومونه یاد کړو، نو بحث به ډېر اوږد شي. له همدې امله، د لا ډېرو معلوماتو لپاره دې د ډاکټر عبدالله عزام رحمهالله د “القومیة العربیة“ کتاب ته مراجعه وشي. هغه په دې کتاب کې نور کسان هم معرفي کړي دي.
