لیکوال: عبیدالله نیمروزي
د امام ترمذي رحمه الله علمي ژوندلیک (اتلسمه او وروستۍ برخه)
په درېیمه هجري پېړۍ کې د حدیثو تدوین
د حدیثو تدوین په دې پېړۍ کې خپل بشپړتیا او ځوانۍ ته رسېدلی و. اوږده سندونه او احادیث په مختلفو طریقو سره روایت شول، او د حدیث د علم د نوي والي له امله نوي کتابونه په نوي ترتیب او بابونو سره رامنځته کېدل. په دې پړاو کې د حدیثو کتابونه د شلو څخه په ډېرو ډولونو باندې ووېشل شول. دغه راز، د درایت او اسماء الرجال علوم خپلواک شول او ګڼ شمېر کتابونه پرې ولیکل شول.
له هغو کتابونو څخه چې د هجرت په درېیمه پېړۍ کې تدوین شوي، لاندې ذکر کولای شو:
-
د ابي داوود طيالسي مسند: دا کتاب د هجرت په درېیمه پېړۍ کې لیکل شوی او د حدیث له مهمو سرچینو څخه ګڼل کېږي. [۱]
-
د امام احمد رحمه الله مسند: دا کتاب د امام احمد بن حنبل رحمه الله لخوا تدوین شوی دی او د اهل سنتو د حدیثو له سترو سرچینو څخه دی. په دې کتاب کې په مختلفو برخو کې بېلابېل احادیث راټول شوي دي. [۲]
-
د عبدالرزاق مصنف: دا کتاب د احادیثو په راټولولو کې له معتبرو کتابونو څخه دی، چې عبدالرزاق بن همام رحمه الله تدوین کړی دی. [۳]
-
د ابوبکر بن ابي شیبه مصَنف: دا کتاب هم د حدیثو له معتبرو سرچینو څخه دی، چې د ابوبکر بن ابی شیبه رحمه الله لخوا لیکل شوی او له مختلفو منابعو څخه بېلابېل احادیث پکې راغونډ شوي دي.
-
د حاکم مستدرک: دا کتاب د حاکم نیشاپوري رحمه الله لخوا تدوین شوی دی. په دې کتاب کې هغه احادیث شته چې د حاکم په باور صحیح دي، مګر په نورو کتابونو کې نشته.
-
د طبراني معاجم: دا کتابونه د حدیثو له مهمو سرچینو څخه دي چې طبراني رحمه الله تدوین کړي دي. په دې کتابونو کې حدیثونه د صحابه کرامو رضی الله عنهم د نومونو پر بنسټ ترتیب شوي دي. [۶]
-
د بزار مسند: دا کتاب د احادیثو له معتبرو سرچینو څخه دی چې د بزار رحمه الله لخوا تدوین شوی دی. [۷]
-
د ابی یعلی مسند: دا کتاب د ابی یعلی رحمه الله لخوا تالیف شوی او له مختلفو سرچینو څخه احادیث پکې راغونډ شوي دي. [۸]
-
د دارمي مسند: دا کتاب د احادیثو یو بل مهم کتاب دی چې د دارمي رحمه الله لخوا لیکل شوی او د صحیح او معتبرو احادیثو ټولګه پکې شامله ده. [۹]
د بیهقي سنن کبری
دا کتاب د معتبرو فقهي او حدیثي کتابونو له ډلې څخه دی، چې د امام بیهقي رحمه الله لخوا تدوین شوی دی. په دې کتاب کې د احادیثو یوه پراخه ټولګه راغونډه شوې ده. [۱۰]
د دار قطني سنن
دا کتاب د امام دار قطني رحمه الله لخوا تدوین شوی دی او د رسول الله صلی الله علیه وسلم هغه احادیث پکې راغلي دي، چې په نورو نصوصو کې نه دي موندل شوي. [۱۱]
ټولیزه پایله
د حدیث علم، چې په اسلام کې د دیني علومو له بنسټیزو اساساتو څخه شمېرل کېږي، تل ځانګړی مقام لري. دا علم د اسلامي فقهې په جوړښت او د دیني لارښوونو په تشریح کې مهم رول لوبوي. د حدیث تعریف، د علماوو په اصطلاح، نه یوازې د دې علم حدود ټاکي بلکې د دیني سرچینو د دقت او پراخوالي په اړه بېلابېل نظرونه هم څرګندوي.
د رسول الله صلی الله علیه وسلم احادیث د دیني او فقهي احکامو په استنباط کې له مهمو سرچینو څخه دي. له همدې امله، د احادیثو دقیقه او علمي څېړنه خورا اړینه ده.
د حدیث پوهنې اهمیت
د حدیث پوهنې علم، د علمي او تاریخي میتودونو په مرسته، په ځانګړې توګه د رجال پوهنې او د جرحې او تعدیل د علم په کارولو سره، د صحیح احادیثو د ساتنې او انتقال لپاره زمینه برابره کړې ده. همدارنګه، د احادیثو د حجیت او صحت په اړه شکونو او اعتراضونو ته هم په قوي دلایلو ځواب ویل شوی دی.
په همدې توګه، حدیث پوهنه د خپلواک او مهم علم په توګه باید په دوامداره توګه تر څېړنې لاندې وي. دا علم نه یوازې د اسلامي لارښوونو په ژوره پوهه کې مرسته کوي، بلکې د وخت دیني ننګونو او اړتیاوو ته هم ځواب وایي. په اسلامي ټولنو کې د دیني او علمي پرمختګونو له امله، په روایت پوهنې کې د دقت او د حدیث د سمې پوهې اړتیا تر بل هر وخت زیاته محسوسیږي.
د حدیث د صحیح پوهې لپاره لارښوونې
د حدیث د صحیح پوهېدو لپاره ضروري ده چې د حدیث پوهنې علماء له کره علمي وسایلو، لکه د اسماء الرجال، جرح او تعدیل، او د سند او متن نقد څخه ګټه واخلي. سربېره پر دې، د حدیث په اصطلاحاتو کې د مفهوم او معنا توپیر ته ځانګړې پاملرنه وشي تر څو د احتمالي غلط فهمۍ مخنیوی وشي.
په همدې ډول، د اسنادو او نصوصو په څېړنه کې د دقت ساتلو سره، د حدیث علم کولی شي له تحریف او غلط فهمۍ څخه خوندي پاتې شي.
د قرآن او حدیث اړیکه
د قرآن کریم او نبوي حدیثو ترمنځ اړیکه ډېره مهمه ده. احادیث د قرآن کریم تکمیل کوونکي او تفسیر کوونکي دي. د احادیثو له دقیقې پوهې پرته، ډېری قرآني مفاهیم په سمه توګه نه درک کېږي. له همدې امله، حدیث پوهنه باید تل د قرآن کریم د تفسیر او اسلامي فقهې تر څنګ وي. د دغو سرچینو ترمنځ همغږي د دیني او فقهي احکامو د دقیق او مستند استنباط لپاره اړینه ده.
پایله
په حدیث پوهنې کې د نظرونو تنوع او بېلابېلو مبحثونو ته پاملرنه اړینه ده. د حدیث په تعریف، د هغه په حجیت، او د اسلامي فقهې په اغېزو کې د توپیرونو شتون باید دقت او پرلهپسې مطالعې سره وڅېړل شي.
په دې توګه، د حدیث پوهنې په ژوره او علمي مطالعه سره موږ کولی شو د دې علم غوره ګټه واخلو او د دیني لارښوونو څخه جامع او دقیقه پوهه ترلاسه کړو. دا نه یوازې د اسلامي ټولنې په علمي پرمختګ کې اغېزمن دی، بلکې د لوړو دیني او اخلاقي موخو په تحقق کې هم بنسټیز رول لوبوي.
په پایله کې، د حدیث علم، د بډایه او بېلابېلو سرچینو په درلودلو سره، اوس هم د دیني او اسلامي علومو یو بنسټیز رکن ګڼل کېږي. په ټولو دیني او فقهي برخو کې د دې علم پر دقیقې پاملرنې او ژورې څېړنې ټینګار شوی دی.
حوالې:
- مسند ابی داوود طیالسی، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ هـ.ق.
- مسند احمد بن حنبل، دار الفکر، ۱۳۹۹ هـ.ق.
- مصنف عبدالرزاق، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ هـ.ق.
- مصنف ابوبکر بن ابی شیبه، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۰ هـ.ق.
- مستدرک حاکم، حاکم نیشابوری، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۵ هـ.ق.
- المعجم الکبیر، طبرانی، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۳ هـ.ق.
- مسند البزار، بزار، دار الفکر، ۱۴۱۶ هـ.ق.
- مسند ابی یعلی، دار الفکر، ۱۴۲۰ هـ.ق.
- مسند الدارمی، دار الفکر، ۱۴۰۰ هـ.ق.
- السنن الکبری، بیهقي، دار الفکر، ۱۴۱۰ هـ.ق.
- سنن دار قطنی، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۳ هـ.ق.