سیکولاریزم (دولسمه برخه)
اووه لسمه پېړۍ او له کلیسا سره د علمي نظریاتو د مخالفت پیل
د کلیسا له افکارو او تیوریو سره د اروپا د نویو علمي افکارو د مخالفت لومړنی څرک او خوځښت په ۱۷ پیړۍ کې د « نیکولاس کوپرنیک »،« ګالیله»،« برونو » او… په شان د ساینس پوهانو د راڅرګندېدو سره جوخت پیل شو.
د آسماني جسمونو او د ځمکې د ادارې او حرکت سیسټم په اړه د کلیسا عقیده په لاندې ډول وه: “ځمکه د کائناتو مرکز دی او تل ساکنه ده؛ ځکه چې “دوهم اقنوم “؛ یعنې حضرت عیسی مسیح هلته راڅرګند شو، او په دې ځمکه کې، د هغه قرباني وشوه، او په دې ځمکه کې به د رب ډوډۍ وخوري”.
تورات هم په دې باور دی چې ځمکه به د تل لپاره قائمه وي او لمر به طلوع او غروب کوي او د لمر له لوېدو وروسته به په چټکۍ سره د ختیځ لور ته حرکت وکړي.
همدارنګه کلیسا د “د ځمکې کروي توب” او دا چې “د هغې بل کونج هم د اوسیدو ځای دی” رد کړی و او ویلي یې وو: یو غلط نظر دا دی چې انسان د داسې کسانو په شتون باور ولري چې د هغوی د قدمونو د ایښودلو ځای د هغوی د سرونو څخه پورته وي او د داسې بوټو او ګیاوو په شتون باور ولري چې دوی د نسکوریدو په وخت کې وده کوي.
د کلیسا دلیل دا و چې که دا فرضیه (چې ځمکه کروي ده او د هغې بل کونج د اوسیدو ځای ده) سمه وي نو عیسی علیه السلام ته به لازمه وي چې د ځمکې بل کونج ته لاړ شي او د هغوی د ژغورلو لپاره هم په صلیب وځړول شي.
کوپرنیک لومړنی کس و چې په اوولسمه پیړۍ کې یې د کلیسا د نظریاتو خلاف نظر درلود او کلیسا یې ولړزوله. هغه د کلیسا د عقیدې او د بطلیموس د عقیدې خلاف، ځمکه د کائناتو مرکز نه ګڼله او د نورو آسماني اجسامو د مرکز او مدار په توګه یې نه ګڼله. هغه په دې لړ کې د (د سماوي اجسامو د خوځښت) په نوم کتاب وليکه او په هغه کې يې خپل مخالف نظرونه وړاندې کړل. هغه نېکمرغه و چې د کتاب له خپرېدو وروسته یې وخت راغی او مړ شو، که نه نو ډېر سخت او خطرناک پای او راتلونکی به یې درلود او د پلټنې د محکمو له خوا به یې هر ډول ځورونه او تعذیب شوی وای.
د هغه د کتاب له خپریدو او د هغه د مړینې وروسته، کلیسا د هغه کتاب منع کړ او ویې ویل چې په دې کتاب کې بې شمیره شیطاني وسوسې شتون لري چې د انجیل د روح سره مخالف دې، کلیسا فکر کاوه چې دا نظریه د خپل څښتن په مړینې سره پای ته رسیدلې او ورکه شوې ده، مګر ډیر ژر د “ګیارډانو برونو” په نوم یو کس د کوپرنیک له مړینې وروسته ورته نظریه بیا راپورته کړه؛ ډیر وخت تیر نشو چې د تحقیقاتو محکمې هغه ونیولو او په شپږ کاله بند محکوم شو کله چې هغه په خپل نظر ټینګار وکړ او د بند له پای ته رسیدو وروسته هم له خپلې نظریې څخه یې شاتګ ونکړ ، کلیسا هغه په ۱۶۰۰ کال کې وسوځاوه او ايرې يې په هوا کې وشیندلې او د نورو لپاره يې د عبرت په توګه وټاکه.
د برونو له مړینې څو کاله وروسته، ګالیله ټیلسکوپ اختراع کړ او هغه څه چې مخکنیو یوازې په نظري ډول ویلي وو، په تجربوي ډول یې ملاتړ او تایید کړل. دا پیښه د کلیسا لپاره د هغه د نیولو او محاکمه کولو لپاره د قناعت وړ دلیل و. دا هغه ځای و چې اوو کارډینالانو پریکړه وکړه چې هغه باید یو څه وخت په زندان کې تیر کړي او د د دریو کلونو لپاره هره اونۍ د پښیمانتیا اووه ګوني مزامیر ولولي.
کله چې ګالیله و ویرید چې هغه به هم د برونو د برخلیک سره مخ شي، نو له خپل نوي نظر او فکر څخه یې د ارتداد اعلان وکړ او په داسې حال کې چې د محکمې د رییس په وړاندې یې زنګون وواهه، ویې ویل: زه، ګالیلیو اویا کلونه عمر لرم او ستا د تقدس په وړاندې په زنګون او بند کې یم او په داسې حال کې چې انجیل زما په مخ کې دی او زه یې په خپلو لاسونو لمسوم، زه د ځمکې د گردش الحاد او غلط نظریه پریږدم او له هغه څخه بیزار او کرکه کوم.
د توبې تر څنګ يې ژمنه وکړه چې هر ملحد به محکمې ته وسپاري چې د شيطان له خوا د دې نظريې د تأييد لپاره ازمايل شوی وي.
په دې توګه، دا د اروپا مشران او نوي ساینسي نظریات وو، او دا د دوی په وړاندې د کلیسا رسمي دریځ و. البته، له دوی سره د کلیسا دا ډول چلند عجیب او نامفهومه نه و؛ ځکه چې د کلیسا افکار او نظریات په تیاره کې وو او خلک د توهماتو غلامان وو او د دې توهیناتو لپاره یې د نه پوهیدو وړ دیني دلایل وړاندې کړل.
له ټولو سختیو او ځورونو سره سره چې کلیسا په اوولسمه پیړۍ کې د نویو ساینسي افکارو د بنسټ ایښودونکو په وړاندې ترسره کړه، د کوپرنیکس، برونو او ګالیله نظرونو بیا هم په ټولنه کې خورا لوی اغیز درلود او د اروپا عمومي فلسفه یې خپره کړه. په دې ډول چې ډیری خلکو په کلیسا باور له لاسه ورکړی و او د هغه د تعلیماتو په حقیقت باندې شکمن شوي وو.
د دې خلکو افکارو د خلکو په منځ کې حق ته د رسېدو په برخه کې له عقل او تجربې څخه د استفادې نوې کړکۍ پرانېستې او نوې مفکورې یې وړاندې کړې او د مطلق استقامت نظریه یې چې د اروپا د عقلانیت پر تسلط ولاړه وه، ولړزوله.
بله شخړه چې په دې پېړۍ کې رامنځته شوه د “وحی” او “عقل” ترمنځ شخړه وه. په لومړي سر کې عقلپالو دا جرأت نه کاوه چې له وحې څخه په بشپړه توګه انکار وکړي او له پامه يې وغورځوي، بلکې هڅه يې کوله چې خپل نظرونه توجيه کړي او له ديني لارښوونو سره يې پخلا کړي.
د دې دورې یو له مشهورو مذهبونو څخه د ډیکارتس فلسفي او منطقي مذهب و؛ هغه له خلکو وغوښتل چې په خپل فکر او ژوند کې عقلي تګلاره او طریقه پلي کړي او له دې څخه د دین او کلیسا عقیدې او سپیڅلي نصوص لرې کړي، هغه په دې باور و چې د ساینس ساحه طبیعت دی او موضوع یې د طبیعي قوتونو او وسایلو کارول دي او ابزار یې ریاضت او تجربه ده، او دین په بله نړۍ کې د انسان د روح سفر ته ځانګړی دی، او د هغه تکیه په عقیده او تسلیم باندې ده، او د ساینس او دین ترمنځ هیڅ ټکر نشته او نه په یو بل باندې تسلط لري.
دا مذهب په لويديځ کې د فلسفې تر ټولو ستر مذهب و او په حقيقت کې د وحي د مطلق انکار پر لور يو قدم و. دا نظریه د فرانسیس بیکن، سپینوزا او جان لاک په څیر خلکو تایید کړه. ځکه چې اسپینوزا یو یهودي و، هغه په دې باور و چې دیني کتابونه باید د نورو انساني تاریخي کتابونو په څیر و ارزول شي، ځکه چې د وحی کتابونه هم د انسان میراث دی.
جان لاک نور هم مخته و لاړ او ویې ویل کله چې عقل او وحی شخړه کوي، عقل باید غالب شي او د وحی د پوهیدو او پلي کولو په شرایطو کې وکارول شي؛ همدارنګه هغه د یوې نوې نظریې بنسټ ایښودونکی شو، هغه دا چې هر انسان ته باید د دین او مذهب د ټاکلو حق ورکړل شي او هر هغه څه چې وغواړي ومني او نه یې غواړي رد یې کړي.
د دې کس نيوکه د وحي او آسماني پيغامونو د ښکاره انکار کچې ته نه وه رسېدلې او ښايي د محاکمې له وېرې او يا لږ تر لږه د مسيحي ټولنې د وېرې له امله يې دا کار نه وي کړی. د دې لیکوالانو کتابونه مصادره او سوځول شوي دوی پخپله د کلیسا لخوا ځورول شوي ، مګر په هر ځای کې د ساینس خپریدل او د عیسویانو ترمنځ د اختلافاتو رامینځته کیدل، کلیسا یې د دوی په ویجاړولو بوخته کړه.
