په ټولنیز ډول په اسلام کې قوانین او احکام په دریو عمده برخو ویشل کیدای شي:
الف) د عقیدې اصول: د عقایدو اصول د هر انسان په وجود کې شتون لري او د باطني پیغمبر یعنی فکر او حکمت له خوا لارښوونه کیږي، او د اسلام ځینې تعلیمات او احکام په کې شامل شوي دي. چي هغه علم کلام دی چي عقل یې تاییدوي. په دې علومو کې د خدای په اړه چې د مخلوقاتو خالق دی، د هغه د صفاتو په اړه، د پیغمبرانو په اړه، په ځانګړې توګه د حضرت خاتم المرسلین محمد مصطفی صلی الله علیه و سلم په اړه، د مرګ وروسته ژوند، د قیامت ورځ، عذاب او نور دیني مسایل، په هر مسلمان فرض ده چې دا ډول عقائد په عقلي اجتهاد سره وڅېړي.
ب) اخلاقي قواعد: اخلاقي قواعد د ښه او بد، فضیلت او بدیو د څرګندولو مسولیت لري. په حقیقت کې د اخلاقو جامې اغوستل او له بدیو څخه ځان ساتل ډېر د قدر وړ او اړین دي او د اسلام سپیڅلي دین ورته ځانګړې پاملرنه کړې او ټینګار او سپارښتنه یې کړې ده. د اخلاقو علم د داسې احکامو او مسائلو د درس او بحث ځای دی.
ج) فقهی احکام: دا ډول احکام د هر واجب د عملی احکامو او وظایفو مجموعه ده، په دی معنی چی هر هغه څه چی د واجباتو څخه وی په اسلام کی مفصل یا عمومی بیان شوی دی.
د دريو شيانو ترتيب داسې دى چې لومړى بايد انسان د عقيدې اصول په سمه توګه زده كړي او بيا مسلمان او صالح شي. بیا اسلام؛ هغه د هر مسلمان د روح د لوړولو لپاره اخلاقي حکمونه ورکوي. بیا عبادت، راکړه ورکړه او… له بنده څخه غواړي.
اخلاقي مسایل دوه برخې لري:
الف: شريعت د هغو د انجامولو حکم کړی دی.
ب: هغه اخلاقي موضوعات چې د شريعت له نظره منع شوي وي.
په دې کې د اداري فساد ډیری قضیې شاملې دي.
اداري فساد د فساد یو له عمومي ډولونو څخه دی چې د زمان او مکان په حدودو کې داخل شوی دی او په دې ځانګړنه کې نه په یوه مشخص وخت پورې اړه لري او نه په یوې ځانګړې ټولنې پورې.
کله چې حضرت شعیب (ع) د رسول په توګه رالیږل شوی و، هغه قوم د شیانو او د ترازو په لږولو کې اخته وو.
د څښتن تعالی له حکم سره سم يې له دې بد عادت څخه یې د توحید لوري ته بلنه ورکړه.
او موږ د هغوى ورور شعيب مدين ته ولېږه، هغه وويل: اې زما قومه! د الله جل جلاله عبادت او بندګي وکړئ چې له هغه پرته بل حق معبود نشته او اندازه او پیمانه مه کموئ.
په بل ځای کې حضرت شعیب (ع) د دوی کار په فساد تعبیر کړی دی
وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِين} او په ځمکه کې فساد او جرم مه کوئ.
د قرآن کریم د تعلیماتو په تفسیر کې د کلمو {المکیال او المیزان}ۚ} لاندې سرلیک جوړ کړی دی: «په خپله وظیفه کې د مامورینو او کارکونکو کموالی هم د اندازه او وزن د کموالي په حکم کې راځي.»
دا روښانه کول اړین دي چې د اندازې او وزن کمول چې قرآن یې تطفیف بللی دی یوازې د پیمانې په کمولو پورې محدود نه دی. پدې کې د یو چا د مسؤلیت حق کمول هم شامل دي
لکه څنګه چې د امام مالک په موطا کې له حضرت فاروق اعظم رضی الله عنه څخه روایت دی چې هغه یو څوک ولید چې د لمانځه په ارکانو کې ټنبلي کوي. هغه وفرمايل: تا تطفیف وکړ، يعنې د فرض حق دي نه دی ادا کړی، امام مالک رحمه الله فرمايي: (لکل شیء وفاء و تطفیف) یعني: په هر څه کې پوره کول او کمول شتون لري او یوازې په وزن کولو کې نه دی.” له دې څخه دا څرګنده شوه چې کوم کارمند چې خپله دنده په سمه توګه نه ترسره کوي، وخت غلا کوي او یا په کار کې پاتې راځي، هغه که د سیاست په وزارت کې څوک وي یا ټیټه دنده او کارمند (ټيټ رتبه) وي. یا هغه که د دیني اداري مامور وي او که مرکز، که په ورسپارل شوي حق کې غفلت وکړي، هغه په مطففین کې شامل دی او همدارنګه هغه کارمند چې په ورسپارل شوي دنده کې غفلت وکړي، هم په دې کې شامل دی.
د پورتنیو آیتونو د استدلال له مخې د کمولو په جمله کې لاندې ټکي شامل دي:
1) دفتر ته په خپل وخت نه راتلل، یا له وخته مخکې تلل
2) د ورسپارل شویو دندو په ترسره کولو کې سستي کول
3) د دفتر په ساعتونو کې د شخصي کار سره ترسره کول چې دفتر پورې تړاو نلري
4) د سستۍ له امله د نن ورځې کار سبا او بلې ورځې ته ځنډول، ترڅو د ادارې په نظم کې ګډوډي رامنځته شي.
5) د اداري اسنادو په بشپړ او سم ډول نه چمتو کول د غفلت له امله چې په راتلونکي کې به اړونده اداره له ستونزو سره مخ شي.
