لیکوال: عبیدالله نیمروزی
د افغانستان فیلسوف؛ سید جمالالدین افغان
اووهدېرشمه برخه
د ختیځ سړی د لویدیځ په خاوره کې
لنډیز
د اسلامي نړۍ د معاصر تاریخ په اوږدو کې کم داسې شخصیتونه موندل کېږي چې د سید جمالالدین رحمهالله په څېر دې هممهاله د دیني اجتهاد، هوښیار سیاست، اصلاحطلبۍ او انقلابي تفکر ځانګړتیاوې ولري. هغه چې د ختیځ له تمدني چاپېریال او د استعمار له ځورېدلي فضا څخه راپورته شوی و، د نولسمې پېړۍ په منځ او د شلمې پېړۍ په پیل کې په یوه نړیوال شخصیت بدل شو؛ داسې شخصیت چې فکر یې سرحدونه مات کړل او حضور یې د ختیځ او لویدیځ ترمنځ په متقابل لید کې ژور بدلون راوست.
د “د ختیځ سړی د لویدیځ په خاوره کې” تر سرلیک لاندې دا بحث ځکه ارزښت لري، چې سید جمالالدین خپل ځان یوازې د یو سیاسي مېلمه یا بېوسه تبعیدي په توګه نه وړاندې کاوه، بلکې د یو نړیوال مصلح په حیث یې د اسلام له زاویې، د ژور تحلیل او دقیق لید له مخې د لویدیځ پر تمدن، استعماري سیاست او د مدرنیزم پر تناقضاتو نیوکې کولې.
سید جمالالدین په پاریس کې، چې د اروپایي تمدن له مهمو مرکزونو څخه و، نه یوازې دا چې خپل شخصیت یې له لاسه ور نه کړ، بلکې د العروه الوثقى مجلې د بنسټ ایښودو او په ورځپاڼو کې د لیکنو له لارې د ختیځ یو پیاوړی غږ شو، او د مظلومو ملتونو له حقونو یې دفاع وکړه. هغه، که څه هم د لویدیځې نړۍ په زړه کې اوسېده، خو د هغو ملتونو ژبه او ویښ ضمیر یې له یاده نه ووت، کوم چې د فریاد کولو وس نه درلود.
د هغه له نظره، رښتینې اصلاح یوازې هغه وخت ممکنه ده چې عقلونه راویښ شي، د دین روح بېرته راژوندی شي، او د مسلمانانو ترمنځ یووالی ټینګ شي.
په همدې لړ کې، د انګلیس د استعماري سیاستونو پر ضد د هغه ژور افشاګرانه دریځ، د هند، مصر او سوډان په اړه د لویدیځ له ظلمونو پرده پورته کول، او د لویدیځ د فکري او کلتوري یرغل پر وړاندې مبارزه، د مسلمانانو په وړاندې د استعماري فکر د نقد یوه ځانګړې بېلګه ده.
له اروپایي سیاسي شخصیتونو لارد سالسبوري او لارد چرچیل سره د هغه لیدنې ښيي چې سید جمالالدین د لویدیځو تصمیمنیوونکو محافلو کې ژور فکري نفوذ او اغېز درلود. هغه هېڅکله د منصب او مقام لپاره نه چاپلوسي وکړه او نه یې سیاسي سازش ته غاړه کښېښوده. تل یې د نیوکې او رښتیا ویلو ژبه کاروله، آن د بریتانیا د سترې امپراتورۍ پر پیاوړو څېرو یې هم مخامخ نیوکه کوله.
کله چې ورته وړاندیز وشو چې د سوډان د پاچا په توګه واک ته ورسېږي، هغه نه یوازې دا وړاندیز رد کړ، بلکې د سلطنت د تمې پر ځای یې قاطع او ښکاره ځواب ورکړ:”دا یو احمقانه سیاست دی، او تر دې بد فکر تصور کېدای نشي. آیا سوډان ستاسې ملک دی، چې تاسې ورته پاچا ټاکئ؟”دا قاطع او بېملاحظه ځواب، نه یوازې د هغه د فکري خپلواکۍ او اخلاقي شرافت څرګندوی دی، بلکې دا هم ښيي چې هغه د ملتونو پر حقونو ژور باور درلود او د استعمار له اصل سره یې ښکاره او کلک مخالفت کاوه.
سید جمالالدین په لویدیځه نړۍ کې د اسلامي سنتو او د معاصرې نړۍ له غوښتنو سره سم یوه فکري پروژه پیل کړه، چې د راتلونکو اسلامي ویښتیايي نهضتونو لپاره یې بنسټ کېښود. ده د تسلیمۍ او حیرانۍ پر ځای، علمي نیوکه او کلتوري مقاومت غوره کړ.
په فرانسوي ورځپاڼو کې د هغه ژور نثرونه، خطابي ویناوې او سیاسي مقالې نه یوازې د ختیځ مخاطبینو پام ځان ته واړاوه، بلکې د لویدیځ ازادفکره مفکرین هم اړ شول چې د هغه د نظریاتو په اړه غور وکړي. آن تر دې چې ځینو د هغه نظریاتو ته په خپلو نشریاتو کې ځای ورکړ.
که څه هم دا حضور د سانسور، د خپرونو د بندیز او د استعماري دولتونو د امنیتي فشارونو سره مخ و، خو د مسلمانانو په معاصر تاریخ کې یې یوه تاریخي او فکري لاستهراوړنه ثبت کړه. د العروه الوثقى مجلې اغېز او په هغې کې خپاره شوي افکار، څو لسیزې وروسته هم د ټولې اسلامي نړۍ د سیاسي، اصلاحطلبانه او ضد استعماري غورځنګونو لپاره د الهام سرچینه وګرځېدل.
په لنډ ډول، سید جمالالدین یو داسې ختیځوال و، چې نه یوازې په لویدیځه نړۍ کې چوپ پاتې نهشو، بلکې په یوه ځلانده ستوري بدل شو، چې لا هم د اسلامي امت په فکري افق کې ځلېږي.
هغه د داسې انسان یوه نمونه وه، چې د ایمان او عقل د پابندۍ له مخې یې نه یوازې په خپل جهان کې بدلون راووست، بلکې مسلمانانو ته یې د یرغلګر تمدن پر وړاندې د خبرو اترو او فکري مقابلې ځواک هم ور وښود.
اړین کلمات:ویښتیا، استعمار، اصلاح، لویدیځ، وحدت، مقاومت
سریزه
د معاصر اسلامي تاریخ د لوړو ژورو په اوږدو کې داسې شخصیتونه راڅرګند شوي دي، چې اغېز یې نه یوازې تر خپل پلارني ټاټوبي محدود پاتې شوی، بلکې د اسلامي نړۍ په پراخ میدان، او آن تر هغې ورهاخوا، د سیاست او فکر په نړۍ کې هم ژور اثر پرې ایښی دی. له دغو مطرحو څېرو څخه یو هم سید جمالالدین افغان رحمهالله دی، چې نوم یې له ځانګړي اعتباره برخمن دی. هغه یو داسې ختیځوال و، چې د وروستهپاتېوالي، استعمار او جهل په تیاره کې د یو روښانه مشعل په څېر راڅرګند شو، او د ویښتیا غږ یې نه یوازې د اسلامي ختیځ تر غوږونو ورساوه، بلکې د لویدیځ په زړه کې یې هم خپل طنین خپور کړ.
سید جمالالدین د ختیځ زوی و؛ خو لیدلوری او رسالت یې نړیوال و. ده په واضحه توګه درک کړې وه، چې د اسلامي نړۍ وېش، علمي او فرهنګي وروستهپاتېوالی، سیاسي استبداد او پر ختیځ د لویدیځ فکري او پوځي تسلط، د اسلام له حقیقي روح او دیني عقلانیت څخه د مسلمانانو د لرې کېدو پایله ده. خو هغه څه چې سید جمالالدین له نورو معاصرو مصلحینو بېلوي، یوازې د درد پېژندنه او ژور لید نه دی، بلکې دا ده چې هغه د عمل په ډګر کې له زغم او جرأت سره راڅرګند شو، له خطرناکو سفرونو یې ډډه ونه کړه، پراخې فکري او سیاسي اړیکې یې جوړې کړې، او له اروپایي تصمیمسازو کړیو سره یې مستقیم تعامل وکړ.
د «د ختیځ سړی د لویدیځ په خاوره کې» سرلیک، یوازې د سید جمالالدین د جغرافیایي حضور (په ځانګړي ډول په فرانسه او انګلستان کې) تشریح نه ده، بلکې ژور معنوي مفهوم هم لري. ځکه، په هغه زمانه کې چې ډېری ختیځوال مفکرین د لویدیځ تمدن پر وړاندې یا له ځانکمبینۍ سره مخ وو، یا یې د حیرت او تسلیمۍ لاره غوره کوله، سید جمالالدین د یوه ثابتقدمه دریځ له مخې لویدیځ ته داخل شو، او د خپل ټول فکري، قلمي او خطابي ځواک په مرسته یې د لویدیځ د استعماري لید او ناعادلانه جوړښتونو پر ضد مبارزه وکړه.هغه له کمزورۍ نه، بلکې د دیني باور او ژورې پوهې له مخې، د لویدیځ پر تمدن نیوکه وکړه، او نړۍ ته یې وښوده چې اسلام یو ژور فکري، تمدني او انساني بنسټ لري.
په پاریس کې یې د العروه الوثقى په نوم د یوې انقلابي مجلې بنسټ کېښود. که څه هم د دې مجلې عمر لنډ و، خو د اسلامي ویښتیا په بهیر کې یې تلپاتې اغېز پرېښود.سید جمالالدین په خپلو مقالو او ویناوو کې په ښکاره ډول د ملتونو د حقونو، د انسان د آزادۍ، د اسلامي امت د یووالي، د استعمار د خطر، او د فاسدو او ځانپلورو واکمنانو د تباهکوونکو څېرو په اړه خبرې کولې. او په دې لار کې یې نه له تعقیب وېره لرله، نه له تبعید، سانسور او نه هم له سیاسي طرد څخه.
له اروپایي سیاستوالو لارد سالسبوري او چرچیل سره د سید جمالالدین نېغ په نېغه لیدنې، نه یوازې د هغه د علمي او فکري مقام څرګندونه کوله، بلکې دا هم ښکارندوی و، چې لویدیځه نړۍ د هغه د اغېز ځواک ته متوجه شوې وه.خو دا لیدنې اکثره وخت یا د حیرانتیا سره مخ وې، یا هم بېپایله پای ته رسېدې؛ ځکه سید جمالالدین مصلحتپال سیاستمدار نه و، بلکې یو ریښتینی او آرمانپال مصلح و.په هغه پېښه کې چې انګلیسانو د سوډان د سلطنت وړاندیز ورته وکړ، هغه د حرص او چاپلوسۍ پر وړاندې ودرېد، او له ډاره پرته یې لارد ته وویل:«آیا سوډان ستاسو ملک دی، چې تاسې ورته پاچا ټاکئ؟»
دا څېړنه، چې د «د ختیځ سړی د لویدیځ په خاوره کې» تر سرلیک لاندې ترسره کېږي، هڅه کوي چې د سید جمالالدین افکار، دریځونه او کړنې له نږدې او دقیق لید له مخې بیا ولوستل شي، او د اسلامي سیاسي تفکر په تاریخ کې د هغه ځای او مقام وڅېړل شي.په دې لړ کې، العروه الوثقى مجله د یوې فکري او انقلابي وسیلې په توګه ځانګړی اهمیت لري. همداراز، په دې څېړنه کې به د سید جمالالدین د حضور او فکر پر وړاندې د لویدیځ غبرګونونه، او له اروپایي مفکرینو او د رسنیو له استازو سره د هغه تعامل هم تر څېړنې لاندې ونیول شي.
دې کې شک نشته چې په لویدیځ کې د سید جمالالدین حضور، یوازې د دې ستر مصلح د شخصیت د سمې پېژندنې وسیله نه ده، بلکې د هغو اړیکو یو روڼ انځور وړاندې کوي، چې د نولسمې پېړۍ په ترڅ کې د ختیځ او لویدیځ ترمنځ حاکمې وې. همدارنګه، د اسلامي ویښتیا د پیل نښې هم راښيي.هغه یو داسې سړی و، چې په لویدیځ کې یې د ختیځ څخه دفاع وکړه؛ خو دا دفاع یې د احساساتو پر فریاد نه، بلکې د عقل پر منطق، د دین پر استدلال، او د انسانیت پر غیرت ولاړه وه.
د ختیځ سړی د لویدیځ په خاوره کې
سید جمالالدین له هندوستانه بریتانیا ته روان شو، او د بریتانیا په پلازمېنه کې یې څو اونۍ تېرې کړې.د امریکایي لیکوال س. د. ولسن په کتاب «والحرکات الحديثة بين المسلمين» کې دا باور څرګند شوی، چې ګواکې سید له بریتانیا مخکې امریکا ته تللی و، او هڅه یې کوله چې د امریکا تابعیت ترلاسه کړي؛ خو وروسته یې له دې کاره لاس واخیست.همداراز، مستر ویلفریډ بلنت هم په دې اړه ځینې خبرې کړې دي؛ خو ډېری هغه لیکوالان، چې د سید جمالالدین د ژوند او شخصیت په اړه یې لیکلي دي، دې موضوع ته هېڅ اشاره نه ده کړې.هغه لږ شمېر کسان چې دا موضوع یې یاده کړې، یا خو یې رد کړې ده، یا یې د باور وړ نه ده بللې. [۱]
دوام لري…
مخکنۍ برخه | وروستۍ برخه
سرچینه:[۱] غراها ولسن، صامویل، الحرکات الحديثة بين المسلمين، کال: ۱۹۱۶ مناشر: نیویارک، شیکاګو: Fleming H. Revell Company
که غواړې، دا متن هم درته د پیډیاف یا بروشر بڼه چمتو کړم، یا یې د یوې اکاډمیکې څېړنې په شکل تحریر ته دوام ورکړم. فقط راته ووایه څه ډول بڼه یا کارونې ته اړتیا لرې.