لیکوال: ابو عایشه
نشنلیزم (دیارلسمه برخه)
په سوریه کې ملتپالنه
په ۱۹۳۲ زېږدیز کال کې انتون سعاده د سوریې د «سوسیال نشنلسټ» ګوند بنسټ کېښود. دې ګوند غوښتل چې د سوریې د خلکو په مټ یو متحد دولت جوړ کړي. هغه کړکېچن شرایط، چې لویې سوریې د لومړۍ نړیوالې جګړې په لړ کې تجربه کړي وو، د سوریې د ملتپالنې د اصولو په جوړښت کې یې د پام وړ اغېزه درلوده. [1]
سوریه، لکه د نورو عربي هېوادونو په څېر، د عربي ملتپالنې له تبلیغاتو څخه اغېزمنه شوه. د سوریې د خلکو یوې ډلې، چې د لوېدیځ له بدلونونو او پرمختګونو څخه اغېزمنه شوې وه، د ملتپالنې د ترویج او خپرولو مسؤلیت پر غاړه واخیست. د دې اشخاصو افکار او نظریات په حکومتي جوړښت کې خپاره شول، په ځانګړي ډول د هغو ګوندونو په راڅرګندېدو سره، چې د دې مفکورې استازیتوب یې کاوه. [2]
په الجزایر کې ملتپالنه
د الجزایر ملتپالنه، چې په تاریخ کې یو له خورا شدیدو او اوږدمهاله غورځنګونو څخه ده، د فرانسې په استعماري استبداد کې ریښې درلودې. فرانسویانو په الجزایر باندې ۱۳۲ کاله (۱۸۳۰-۱۹۶۲) واکمني وکړه او په سیستماتیک او منظم ډول یې د هېواد عربي او اسلامي کلتور له منځه یووړ. په الجزایر کې د فرانسې استعماري حکومت د ځایي مسلمانانو په ټولو کلتوري، مذهبي او ټولنیزو فعالیتونو پراخ کنټرول او څار وضع کړ. [3]
د الجزایر د ملتپالنې لومړۍ څپې، په لویه کچه، د ځایي خلکو له بد وضعیت څخه راپورته شوې. که څه هم د ویلسن نظریاتو (لکه د ملتونو د خپلواکۍ او ځانبرخلیک ټاکلو حق) د ځوانو الجزایریانو په فکر اغېزه وکړه، خو د روسیې انقلاب او په ۱۹۲۰ کال کې د فرانسې د کمونیست ګوند تأسیس د الجزایر د ملتپال غورځنګ په جوړښت کې تر ټولو لوی اغېز درلود.
مصالي حاج (چې په ځینو سرچینو کې د “مثالي حاج” په نوم هم یاد شوی)، د الجزایر د ملتپال غورځنګ بنسټ اېښودونکی او د “شمالي افریقا ستوري” ګوند مشر، د فرانسې د کمونیست ګوند یو مهم غړی و. په الجزایر کې د لومړي ملتپال سازمان په توګه، دې ګوند د هېواد د آزادۍ غوښتونکو غورځنګونو په جوړولو او لارښوونه کې مهم رول ولوباوه. [4]
په عراق کې ملتپالنه
په عراق کې د عربي ملتپالنې غورځنګ د مختلفو عواملو تر اغېز لاندې، او د عربي نړۍ د پرمختګونو سره ګام په ګام پراخ شو. د عربي ملتپالنې لومړنی مرکز په عراق کې د اهل سنتو عربانو په منځ کې، چې په عصري عثماني ښوونځیو کې روزل شوي وو، د ۱۹مې پېړۍ په دویمه نیمایي کې رامنځته شو. [5]
په عراق کې د عربي ملتپالنې په پراختیا کې یو له مهمو شخصیتونو څخه فیصل بن حسین شریف و. هغه د دې ایډیالوژۍ د پیاوړتیا لپاره ساطع الحصري [6]، چې یو عرب مفکر او ملتپال و، د کلتوري پالیسۍ جوړولو او تعلیمي چارو اداره کولو لپاره عراق ته راوباله. په عراق کې د ملتپالنې د مفکورو په پراختیا کې د الحصري رول د انکار وړ نه دی. [7]
په لبنان کې ملتپالنه
لبنان د عربي ملتپالو فعالیتونو له مهمو مرکزونو څخه ګڼل کېده. ډېری دا ملتپالان عیسویان وو، چې د بیروت له امریکایي پوهنتون څخه فارغ شوي وو. دغو اشخاصو د خپلو موخو د ترلاسه کولو لپاره مسلمان ځوانان هم مرستې ته راوبلل. دوی خپل فعالیتونه د سازمانونو او ټولنو په جوړولو، لکچرونو ورکولو او مقالو وړاندې کولو سره پیل کړل.
د لبناني ملتپالنې پلویان، چې ډېری یې ماروني عیسویان وو، امیر فخرالدین (د ۱۵۹۳ څخه تر ۱۶۳۳ میلادي کال پورې د لبنان واکمن) د عصري لبناني ملتپالنې بنسټاېښودونکی ګڼي. هغه، د اوسني لبنان د سیمو د کنټرول سربېره، د مرکزي سوریې او شمالي فلسطین ځینې برخې هم تر خپلې ولکې لاندې راوستلې. [8]
په سعودي عربستان کې ملتپالنه
په ۱۹۳۲ زېږدیز کال کې، د پاچا عبدالعزیز بن سعود لخوا د سعودي عربستان د پاچاهۍ تأسیس، په دې قبایلي هېواد کې د ملتپالنې یوه ځانګړې بڼه رامنځته کړه. د دې ملتپالنې بنسټونه په دوو اصلي محورونو ولاړ وو: قبیلې ته وفاداري او د آل سعود کورنۍ د سیاسي غورهتوب بېدلیله منل. دا دوه محورونه یو بل بشپړوي. د سعودي دودیزه ملتپالنه د “خدای جل جلاله، پاچا او هېواد“ درېګوني شعار بڼه غوره کړه. [9]
مصر، سوریه، او عراق هغه درې هېوادونه وو، چې د نورو عربي هېوادونو په پرتله، د ملتپالنې له نظریاتو او ارمانونو څخه ډېر اغېزمن شول. د ملتپالنې څپه، چې د ۱۹مې پېړۍ په وروستیو او د ۲۰مې پېړۍ په لومړیو کې له اروپا څخه ختیځ او عثماني امپراتورۍ ته خپره شوه، د نورو هېوادونو په پرتله، د دغو هېوادونو ټولنیزې او سیاسي پولې یې وځپلې. [10]
په نورو عربي هېوادونو کې ملتپالنه
په نورو عربي هېوادونو، لکه مراکش او لیبیا کې، ملتپالنه تر ډېره حده د استعمار له امله رامنځته شویو بحرانونو او ستونزو ته د ځواب په بڼه وه. د دې هېوادونو خلکو، له استعماري تسلط سره د مقابلې لپاره، دې غورځنګ ته مخه کړه.
د استعمار له لارې د عربي خاورو وېش، اشغال، او د لوېدیځ کلتور خپرېدل، عربانو ته دا لاره هواره کړه، چې د سیاسي او اقتصادي مبارزې تر څنګ، د لوېدیځ کلتور پر وړاندې هم مبارزه وکړي. دوی د لوېدیځ کلتوري نفوذ د عربیت لپاره یو ګواښ باله. په اسلامي خاورو، په ځانګړي ډول عربي هېوادونو کې، د ملتپالنې خپرېدل د صهیونیسټ یهودانو د دسیسې او د استعمار په مرسته رامنځته شوي وو. [11]
دوام لري…
سرچینې:
[1]. د ملتپالنې دائرةالمعارف، د الکساندر متیل تر څارنې لاندې، د فارسي ژباړې سرپرستان: کامران فاني، محبوبه مهاجر، ۲۰۰۴ هجري ش. ټوک ۳، مخ ۱۲۲۶.
[2]. ډاکټر الفارس محمد سلیمان، “ملتپالنه او د اسلامي امت د یووالي په وېش کې یې رول،“ ویبپاڼه: د سوریې اسلامي شورا.
[3]. ملتپالنې دائرةالمعارف، د الکساندر متیل تر څارنې لاندې، د فارسي ژباړې سرپرستان: کامران فاني، محبوبه مهاجر، ۲۰۰۴ هجري ش. مخ ۶۸.
[4]. همدا سرچینه، مخ ۶۹.
[5]. خاکرند، شکرالله، “په عراق کې د عربي ملتپال غورځنګ پرمختګونه (۱۹۰۸-۱۹۲۱)”، د تاریخي علومو څېړنه، ۱۲م کال، لومړۍ ګڼه، د ۲۰۲۰ کال پسرلی، مخ ۶۹.
[6]. ساطع الحصري، یو له خورا مشهورو عربي ملتپالو څخه دی. د هغه په اړه ځینې معلومات په تېرو برخو کې ذکر شوي دي.
[7]. مانتي، ایوب، “په عراق کې د عربي-عراقي ملتپالنې بیا راژوندي کېدل (۲۰۰۳-۲۰۲۰)”، بهرنۍ اړیکې درېمیاشتنۍ، ۱۲م کال، لومړۍ ګڼه، د ۲۰۲۰ کال پسرلی، مخ ۱۳۶، تطبیق شوی.
[8]. ملتپالنې دائرةالمعارف، د الکساندر متیل تر څارنې لاندې، د فارسي ژباړې سرپرستان: کامران فاني، محبوبه مهاجر، ۲۰۰۴ هجري ش. ټوک ۳، مخ ۱۳۴۳.
[9]. ملتپالنې دائرةالمعارف، د الکساندر متیل تر څارنې لاندې، د فارسي ژباړې سرپرستان: کامران فاني، محبوبه مهاجر، ۲۰۰۴ هجري ش. ټوک ۳، مخ ۱۲۱۹.
[10]. حسيني، سید رسول، “په ابهام کې ملي هویت: له ملتپالنې څخه تر منځني ختیځ پورې،“ د معاصرو سیاسي مقالو خپرونه، ۲۰۱۹، مخ ۱۴.
[11]. عباسيان، حسین، “عربي ملتپالنه او اسلام،“ د خپرېدو نېټه: ۱۳۸۹ هجري لمريز، خپور شوی په ویبپاڼه: تابناک.