معتزله د دې لپاره چې دا ثابته کړي چې فاسق د عذاب مستحق دی او هغه معاف کېدای نشي، له آیاتونو او احادیثو استدلال کوي او دوى وايي: كه دا عذاب واجب نه وي، نو وعید او ګواښ هېڅ ګټه نه لري او د الله تعالی جل جلاله په کلام کې مخالفت او درواغ راځي. قاضي عبدالجبار په دې اړه ليکي: «الله سبحانه وتعالی د اطاعت کوونکو لپاره د ثواب او ګناهکارانو ته د جزا وعده کړې ده، که دا ثواب او عذاب واجب نه وای، نو وعد او وعید مناسبه نه وو.»
الله سبحانه وتعالی فرمايي: «الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ ۖ وَلَا تَأْخُذْكُم بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۖ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِّنَ الْمُؤْمِنِينَ»؛ (هر زناکار سړی او ښځه سل دُرې ووهئ، او که تاسو په خدای جل جلاله او د قیامت په ورځ ایمان لرئ، نو د خدای جل جلاله د دین په پلي کولو کې باید پر دوی زړه ونه سوځوئ او د دوی د عذاب په وخت کې د مؤمنانو یوه ډله حاضر وي.)
قاضي عبدالجبار د دې آيت په اړه ليكي: دا آیت په دې دلالت کوي څه چې موږ د وعید په اړه وايو، دا آيت د دې څرګندونه كوي چې زنا كوونكى د سزا مستحق دى. که چېرې زنا لويه ګناه نه وای او د هغه د فعل کوونکي ثواب یې له منځه نه وړای، نو د هغه لپاره د حد په توګه عذاب لازم نه وو. نو دا معلومه شوه چې هغه دوزخي دی. ځکه چې هغه ته دا روا نه ده چې د خپل ايمان سره سره په دې نړۍ کې د عذاب مستحق وګرځي، په داسې حال کې چې دلته يې د آخرت له عذاب څخه ځان ساتلى دى. ځکه چې هغه شی چې عذاب لرې کوي هغه باید د تل لپاره یې لیري کړي، نو لازمه وه چې په زناکار باندې حد وضع نه شي، پرته له امتحان څخه، که داسې وای نو د هغې حد به عذاب نه بلل کېدای. نو که حد د عقوبت لپاره نه وای، مهرباني لازمه وه، نو کله چې په هغه باندي مهراباني جایزه نه ده، باید د هغه سره بې توجهي وشي او دا پخپله د هغه په باطلېدو دلالت کوي.
د لوی خدای جل جلاله ارشاد دی: «نَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیم»؛ (هغه کسان چې ناخبرې ښځې په زنا تورنوي، په دنیا او آخرت کې به پر هغوی لعنت وي او د دوی لپاره لوی عذاب دی).
له دې آيت څخه د استدلال طريقه په دې ډول ده: په دې آيت كې خداى جل جلاله د هغو كسانو عذاب بيان كړى، چې پر پاكو ښځو تور لګوي، او د دغو كسانو سزا لعنت دى، او د لعنت معنا: د خداى جل جلاله له رحمت او اجر څخه لرې کېدل دي. کله چې دا مسله داسې وي، نو څرګنده شوه چې دوی د خدای تعالی جل جلاله له خوا د عذاب مستحق دي.
معتزله عقیده لري: څوک چې د دوزخ اور ته ننوځي د تل لپاره به وي. ځکه چې دا سړی یا کافر دی او یا د لویې ګناه مرتکب دی چې له توبې پرته مړ شوی دی. ځکه چې یو بې ګناه، توبه کونکی کس چې د لویو ګناهونو څخه د اجتناب په وخت کې کوچنۍ ګناهونه وکړي، دوی به په دوزخیانو کې نه حسابیږي. ځکه چې د دوی د اصولو له مخې، کافران او لوی ګناهکاران چې له توبې پرته مړ شي د تل لپاره په جهنم کې دي او دا دوه لاملونه لري:
دا خلک د عذاب مستحق دي، او عذاب دایمي تاوان دی، نو دا د ثواب سره توپیر لري، کوم چې خالص او دایمي ګټه ده.
هغه نصوص چې د ابدیت او پایښت دلالت کوي: الله تعالی فرمایي: «وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا»؛ (او څوک چې مؤمن په قصد سره ووژني، د هغه سزا به دوزخ وي، چې هلته به تل وي). «وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِيها» (څوک چې د الله او د هغه د رسول نافرماني وکړي او د هغو د حدودو څخه سرغړونه وکړي، هغوی به په جهنم کې وي او هلته به تل پاتې وي.)
علامه تفتازاني رحمه الله د معتزله دا دلایل بیان کړي او د هر یوه ځواب یې هم ذکر کړی او اِن شاء الله به یې د «معتزله و ته د اصل سنتو ځوابونه» په عنوانونو کې ذکر کړو.
په هغو احادیثو کې چې معتزله په جهنم کې د یوې لویې ګناه د مرتکب پر دوام او خلود ټینګار کړی، دا د رسول الله صلی الله علیه وسلم وینا ده: «عن أبي بكر الصديق رضي الله عنه قال: سمعت رسول الله صلیاللهعليهوسلم، يقول: إن الله عزّوجل حرّم على الجنة جسدا غذي بالحرام.» (له حضرت ابوبکر صدیق رضي الله عنه څخه روایت دی چې ما له رسول الله صلی الله علیه وسلم څخه واورېدل چې فرمایلي دي: الله تعالی جل جلاله جنت په هر هغه بدن باندې حرام کړی دی چې په حرامو باندې تغذیه شوي وي.) تر څو چې الله پر دې بدن جنت حرام کړی وي، په دوزخ کې به تل پاتې وي. ځکه چې په آخرت کې له جنت او دوزخ پرته بل ځای نشته، نو که په لومړي ځای کې نه وي، باید په دویم ځای کې وي.
جنت ته د هېڅ متکبر انسان داخلېدل ممکن نه دي، که څه هم د هغه تکبر ډېر محدود وي، رسول الله صلی الله علیه وسلم په دې اړه فرمایلي دي: هغه څوک چې په زړه کې یې د خردل د دانې په اندازه تکبر وي. جنت ته به داخل نه شي.»
