لیکوال: ابوعائشه
معتزله (لومړۍ برخه)
مقدمه
د لومړۍ پیړۍ په دویمه برخه کې چې اسلام غټو نصرتونو او فتوحاتو ته ورسید، او د مختلفو ملتونو و کلتورونو سره مخ شو، نو درې مسلې ورته پیښي شوي: ۱. د خلافت مسله ۲. د انسان ځواک پر خپلو اعمالو باندي ۳. د صفاتو نفی.
په دغه زمانه کې چې هره اسلامي فرقه بله فرق به یې تکفیر کوله، د اعتزال مذهب د واصل بن عطاء په واسطه رامنځته شو، چې فکر یې د نورو فرقو سره بېل وو. دا فرقه په اسلامي کلامي مذهبونو کي د مهمو فرقو څخه بلل کیږي، چې په علمي، فقهي او سیاسي تحولاتو کې یې مهم رول درلود. معتزله خپل په وروستیو کلونو کې یې ډېره وده وکړه، دا فرقه د اسلامي ټولني د بهرنیو او داخلي پیښو له امله رامینځته شو او په عباسي خلافت کې د مطرحو کلامي فرقو څخه بلل کېدو.
په دې مقالې کې غواړو چې دا فرقه در وپېژنو، او د هغه اصول او نظریات درته بیان کړو، او د هغه مشران، طبقات او نومونه درته وړاندي کړو.
د معتزله و د پیدایښت لامل
معتزله او اعتزال هغه لفظ دی چې پر انفراد، ضعف، انقطاع او په ګوښه کولو باندي دلالت کوي.
په قاموسونو کې دغسي راغلي چې: عزله، یعزله، و عزله، فاعتزل، و انعزل، و تعزل: هغه یې جلا کړ، نو یوې خوا ته شو او په کونج کې کیناست)، په اصطلاح کې ویلای شو چې: د قدریه یوه ډله ده چې د امت سره د ګناه کبیره په مسله کې مخالفت لري.
معتزله د قدریه یوه ډله ده چې خپل په ګمان سره دوی د دوو ګمراه ډلو( اهل سنت او خوارج) څخه جلا شوي دي. معتزله لومړۍ ډله نه ده چې له اسلامي فکر څخه يې ځان ليرې کړ، بلکې له دوی څخه مخکې هم د جهمیه او قدريه په څېر ډلې موجودې وې، چې ښايي د نورو ډلو له شتون سره د دې ډلې د راپيدا کېدو لامل هم دا وي، چې دغه ډله د علم کلام بشپړ موضوعات په یوه کامله مذهبی ترتیب کې راوړل.
معتزله یو عقلي مکتب دی چې د سني مذهب له تحریک څخه منځته راغی، دې ډلې په لومړي سر کې استدلال ځای پر ځای کړ او د اسلام او د هغه د عقایدو په منطقي بڼه یې د بیانولو لپاره ډیرې هڅې وکړې چې په هیڅ صورت له عقل او منطق سره متضاد نه وي. په اسلامي فکر کې ځينو څېړونکو معتزله د زمانې په تېرېدو سره د فکر له ډېرو مهمو او پخوانیو مکتبونو څخه ګڼلې ده.
تقریباً ټول منابع په دې متفق دي چې د اعتزال د مذهب اصلي بنسټ ایښودونکي د قدریه په لاس کې له ابتدایي او مقدماتي پړاوونو وروسته واصل بن عطاء او عمرو بن عبید دي چې په ۸۰ هجري کې زیږیدلي دي که څه هم دوی خپل د مذهب اصل له وصل بن عطاء او عمرو بن عبید څخه مخته ګڼې. له همدې امله د رسول الله صلى الله عليه وسلم ډېر اصحاب چې څلور خليفه او اهل بيت هم په کې شامل دي، د خپل مذهب د مشرانو په توګه ګڼي، قاضي عبدالجبار د ابن یزداد څخه لیکي: د معتزله لومړۍ ډله د محمد صلی الله علیه وسلم اصحاب وو. ځکه چې دوی دومره متحد او یو ځای شوي وو چې ځینو یې یو د بل ملاتړ کاوه او خپل ملګري یې ګڼل.
دا حقیقت چې د رسول الله صلی الله علیه وسلم اصحاب یو له بل سره متحد او یو موټي وو، ځکه نو معتزله دي په حقیقت کې یو خیالي او بې اساسه دلیل دی چې پر هغه باندي استناد هیڅکله سم نه دی. ځکه چې د رسول الله صلی الله علیه وسلم صحابه کرام همیشه په اتفاق او اتحاد کې وو او د دوستۍ او محبت تر ټولو غوره نمونه وو، تر دې حده چې خدای تعالی د دوی په اړه فرمايي: «اشداء علی الکفار رحماء بینهم». « له کفارو سره سخت او په خپل منځ کې مهربانه دي». البته په دې اړه نورې ډېرې نظريې او دلایل هم شته چې په همدې مقاله کې شکونه ځواب شوي دي.
د معتزله د نوم دلیل
د دغه نوم د تسمیې وجه او دا چې ولې په دې نامه یادیږي ډېر اقوال شته چې موږ دلته یو تعداد ذکر کوو.
لومړی قول: ځیني وایي: ځکه معتزله ورته وایي چې واصل بن عطاء د خپل استاد امام حسن بصري رحمه الله د درس څخه اعتزال او ګوښه شو، چې د هغه کیسه په تفصیلي ډول لاندي ذکر کیږي:
یوه ورځ یو سړی امام حسن بصری رحمه الله ته راغی او ویې ویل: اې امام! زموږ په زمانه کې یوه ډله راڅرګنده شوې ده چې د لویو ګناهونو مرتکبین کافر ګڼي او لویه ګناه د دوی په ګمان کفر دی چې مسلمان د اسلام له دائرې څخه باسي او دا ډله د “وعیدیه خوارج” ده، او بله ډله د لويې ګناه د مرتکبينو سزا ځنډوي، د دې ډلې له نظره دا لويه ګناه نه کېږي. او ایمان ته ضرر نه رسوي، خو د دې ډلې د مذهب له مخې عمل په هیڅ صورت د ایمان برخه نه ده او له ایمان سره سره نافرماني هیچا ته ضرر نه رسوي، لکه څنګه چې له کفر سره اطاعت هم هیچا ته ګټه نه رسوي. او دوی د دې امت مرجئه دي. تاسو د دې موضوع په اړه څه فکر کوئ؟ امام حسن بصري رحمه الله د دې مسئلې په اړه یوه شېبه فکر وکړ او مخکې له دې چې ځواب ورکړي، واصل بن عطاء (چې د امام حسن بصري له شاګردانو څخه و، او د هغه په درسونو کې به یې ګډون کاوه. )) وفرمایل: زما په اند د لویې ګناه مرتکب نه پوره مؤمن دی او نه بشپړ کافر، بلکې د دوو منزلو تر منځ کې دی، چې نه مومن دی او نه کافر. له دې وروسته واصل پاڅېد او د جومات یوه ستون ته ورنژدې شو او د جومات حاضرینو ته هغه څه وویل چې د امام حسن بصري رحمه الله د مجلس غړو ته یې هغه څه تکرار کړي وه. حضرت حسن بصري رحمه الله فرمایي: واصل له موږ څخه لیرې شو او د اعتزال لاره یې خپله کړه. له همدې ځایه هغه او ملګري یې معتزله بلل کېدل.
دویم قول: ځينې په دې اند دي چې دې ډلې ته د جليل القدر صحابه قتاده رضي الله عنه د وينا له امله معتزله ويل کيږي: عثمان طویل وايي: ما قتاده رضي الله عنه وليد، هغه رانه وپوښتل: ولې موږ ته نه راځې؟ ښايي معتزله(مانع کوونکي) دې نه پرېږدي؟ ما وویل: هو.
دریم قول: بله ډله وایي: ځکه دوی ته معتزله ویل کیږي چې د ټول امت سره د ګناه کبیره په مسلې کې مخالف دي.
څلورم قول: ځیني وایي: هغوی د خپل سیاسي نظریات او لیدلور په سبب معتزله بلل کیږي.
پنځم قول: استاد احمد امین په خپل کتاب «فجر الاسلام» کې لیکي: بل لامل د دوی د تسمیې لپاره ذکر شوی دی. هغه وایي: دا لقب د یهودو یوه ډله چې نوي مسلمانان شوي وه دوی یې وبلل.
د آراء المعتزله کتاب خاوند لیکي: د دغو مختلفو نظریاتو چې د تسمیې په اړه لیکل شوي، زما په اند راجح قول دغه دی: چې کله واصل بن عطاء او عمرو بن عبید د حسن بصري رحمه الله د غونډې څخه اعتزال وکړ او ګوښه شوه. او زما د دې خبرې دوه دلیل شته:
-
ځکه دا قول د اکثرو مورخینو راجح قول دی.
-
هغه صحابه رضي الله عنهم چې د حضرت علی او حضرت معاویه رضي الله عنهما په وخت کې د فتنې په خاطر لیروالی اختیار کړ، په اصطلاحې معنا فرق کوي، او هغوی ته معتزله ونه ویل شوه. ځکه موږ وایو: هغه معتزله چې موږ د هغو په اړه خبرې کوو هغه د اهل سنت او جماعت او صحابه کرامو رضي الله عنهم(چې د اهل سنت و جماعت امامان وه) جلا شول، نو صحابه کرام رضي الله عنهم د هغوی سلف نه بلل کیږي ځکه هغوی د شرع تابع او معتزله د عقل تابع دي.
