لیکوال: ډاکټر فضل احمد احمدي
سیکولریزم ته یوه کتنه (څلورمه برخه)
۳- د سیکولریزم مفهوم او مختلف تعریفونه
سیکولریزم (Secularism) د “سیکولر” «Secular» کلمې څخه او په اصل کې د لاتیني کلمې «seculum» څخه اخیستل شوی او معنی یې “نړی” یا “دنیا” ده او همدارنګه د زمانې، دورې، وخت، پیړۍ او هم د عالم او نړۍ معنی لري. په پښتو ژبه کې د دنيا پالنې، د دنيوي چارو په اصالت باور، بې دينيتوب، له دنيا څخه د دين جلا کول، اګنوسټيزم (بی مذهبتوب)، د شريعت او ديني محتوا سره مخالفت، دود پالنه او بې حرمتي ويل کيږي. په عربي کې دې کلمې ته «علمانیّت» (په کسر یا فتح عین ته، د هغه توپیر له مخې چې ریښه یې له ساینس څخه اخیستل شوې ده یا له عالم څخه اخیستل شوې ده) تعبیر کیږی.
له بلي وینا، سیکولریزم پدې معنی دی چې دین باید په غیر دیني (دنیوي) چارو کې لاسوهنه ونه کړي، کوم چې معمولا د کلیسا یا کوم مذهبي بنسټ څخه د دولت جلا کولو په توګه څرګندیږي. په بل عبارت، سیکولریزم هغه عقیده ده چې ژوند او د هغې اړوند چارې باید له دین څخه جلا شي او دیني ملحوظات باید له پامه وغورځول شي. په دې اساس، اخلاقي ارزښتونه او ټولنیزې کړنې باید د دنیوي ژوند او ټولنیزې هوساینې په پام کې نیولو سره وټاکل شي، نه د دین له مخې.
د آکسفورډ په کلتور کې د سیکولریزم معنی په لاندې ډول ده: “د ژوند د چارو تنظیمول لکه تعلیم، سیاست، اخلاق او نور د انسان سره تړلي اړخونه، د دې دنیا په پام کی نیولو سره او پرته د خدای او آخرت له پامه.” د آریاناپور په کلتور کې سیکولریزم هم په دې ډول بیان شوی دی: «سیکولریزم د شریعت او دیني مسایلو سره مخالفت، د دنیا پالنې روحیه، د دنیاوي او عنعنوي اصولو پلوي دي، او سیکولریست هغه څوک دی چې د شریعت او دیني احکامو سره مخالف او د دنیوی او دودیز اصولو پلوي کوي.” د بریتانیکا په دایرة المعارف کی هم «سیکولریزم» کلمه په لاندې ډول تعریف کړې ده: “سیکولریزم یو ټولنیز خوځښت دی چې هڅه کوي په خلکو کې د آخرت باور له مینځه یوسي او خپل ټول غمونه په دنیا او مادي چارو متمرکز کړي.”
په ځانګړې توګه د سیکولریزم کلمه په دایرة المعارف او لغتونو کې په لاندې معناوو سره کارول شوې ده: سیکولریزم، نړۍ پالنې، لادیني، الحاد، د دین ردول او د دنیاوي او عنعنوي اصولو پلوي کول. د لویدیځ په تاریخ کې دا کلمه په مختلفو مفاهیمو او معناوو لکه: « د دین او دنیا جلا کول، له سیاست څخه د دین جلا کول، غیر مقدس او غیر روحانی، عقلانیت، ساینسیزم، نوینتیا، عصری لیدلوری او اوسنی فکر» کار اخیستل کیږی. د دین په دنیایی کولو اعتقاد، د دین عنعنوي کول، له دین او مذهب څخه سیاست جلا کول.
څېړونکو په نظر، که څه هم په فارسي ژبه کې بېلابېل معادلات رامنځته شوي دي لکه: د دین په دنیایی کولو اعتقاد، د دین عنعنوي کول، له دین او مذهب څخه سیاست جلا کول. خو د برابرۍ ستونزه په بشپړه توګه له منځه نه ده تللې. ځينې يې لامل يوازې لويديځ ګڼي او ځينې يې د بېلا بېلو او متضادو ابعادو څخه د سيکولريزم د فکر د يو ځای کولو پروسه ګڼي.
داسې ښکاري چې دواړه نظریې ستونزې لري؛ ځکه چې که څه هم د سیکولریزم سرچینه اصل په اروپا کې دی، خو د سیکولریزم ځینې معناوې لکه له سیاست څخه د دین د جلا کولو نظریه او له نړۍ څخه د دین د جلا کولو نظریه هم په اسلامي ټولنو کې شتون لري. نو دا سمه نه ده چې ووایو چې د سیکولریزم ریښې یوازې په لویدیځ کې دي او بس. سربیره پردې، د سیاست په ډګر کې د دین د نه لاسوهنې نظریه د دین د له منځه وړلو له نظریې سره توپیر نلري، بلکې دواړه د سیکولریزم د روح په نامه د یو شان حقیقت مختلفې درجې دي، چې کله کله د دین او سیاست د جلا کولو په مفهوم کې راښکاره کیږي او کله کله د دین د ردولو او د مافوق الطبيعت د غیر منطقي کولو په معنی څرګندیږي.
له همدې امله داسې ښکاري چې د «نړۍ پالنې» کلمه د نورو معادلاتو په پرتله پراخه ده او د سیکولرانو ارادې ته نږدې ده؛ ځکه چې نړۍ ته د دوی د راګرځېدو لاملونه او د پخواني عیسویت نښې نښانې او د هغې اصلاح کول، چه له: انسانیت، عقلیت، انساني پوهه، انساني آزادۍ او داسې نور څخه عبارت دي، چې ټول د یو واحد ګروپ لاندې راټول کیدی شي چې د «نړۍ پالنې» په نوم یادیږي. له همدې امله سیکولریزم ته لاندې تعریف ورکول کیدی شي: سیکولریزم د انسان د ژوند د مختلفو برخو لکه حکومت، کلتور، اقتصاد، ټولنې او داسې نورو په اړه د نړۍ چلند دی. په بل عبارت، سیکولریزم د هر څه په اړه د نړۍ لید په معنی دی پرته له دې چې د هغې وروسته ژوند پایلو ته پام وکړي.
شایر، مشهور لیکوال د سیکولریزم کلمې لپاره مختلف تعریفونه وړاندې کوي چې پایله یې په لاندې ډول بیانیږي:
کله چې دين په ټولو شکلونو لکه سمبولونه، تعليمات او ديني بنسټونه د ټولنې له شرايطو څخه ليرې شي او وقار او اعتبار يې له منځه لاړ شي، نو سيکولريزم ته صدق کوي.
کله چې د خلکو پام له مادي عواملو او د دنیوي ژوند اړتیاوو او مسایلو ته واوښت، نو سیکولریزم راڅرګند شو.
کله چې دين داخلي او فردي شو او د ټولنيز ژوند په ټولو اړخونو کې يې لاسوهنه ونه کړه او ټولنه يې تر پوښښ لاندې ونه نيوله نو سیکولریزم لاسته راغلی.
کله چې پوهه، چلند او بنسټونه چې یو وخت د الهی ځواک پر بنسټ فکر کیده، د انسان لخوا رامینځته شوي پدیده او د هغه مسؤلیت ته اړول شي، سیکولریزم ترلاسه شوی.
کله چې موجوده حرمت د غیر مادي قوتونو د محاصرې په رڼا کې، له دې مادي نړۍ څخه ورک شو او په دې توګه د نړۍ څخه حرمت لیرې شو، سیکولریزم تاسیس شو.
هرکله چې یوه ټولنه خپل دودیز ارزښتونه او دودونه پریږدي او د بدلون منلو په وخت کې خپلې ټولې پریکړې د عقل او ګټورتوب پر بنسټ کوي، سیکولریزم معنی پیدا کوي.
په هر حالت کې، که موږ وغواړو چې ذکر شوي تعریفونه لنډیز کړو، نو لاندی موارد شاملیږي.
الف- له ټولنې څخه دین حذف کول؛
ب- بشري مسایلو ته د خلکو پام اړول؛
ج- د دین مخنیوی چې ټولنیزه موضوع شي؛
د- د انساني ځواک پر بنسټ د چلند توجیه کول، نه د الهی ځواک پر بنسټ؛
ه- له مادي نړۍ څخه د غیبي قوتونو لرې کول او د هغوی سپکاوی؛
و- په پریکړو کې د عقلی، منطقي او ګټورو اصولو بنسټ کیښودل.
په هر حال، د دې کلمې په تعریف کې یو مهم ټکی د دې پوهیدلو اخلاقي نظریه ده.
د آکسفورډ په شل جلده قاموس کې سیکولریزم یوه اخلاقي تیوري ګڼل شوې ده او په دې تعریف کې راغلي: «سیکولریزم یوه نظریه ده چې اخلاق باید یوازې د هغه شیانو پربنسټ وي چې په دنیوي ژوند کې د انسان له خوښۍ سره تړاو لري، او پدې برخه کې، ټول اعتقادی ملاحظات لکه په خدای او د آخرت باور، رد شي.»
په بل عبارت، سیکولریزم د ژوند فلسفه ده، نه د نړۍ د حقیقتونو په اړه د پوهې پېژندنه (ایپیسټیمولوژیکي) او وجود پېژندنه (آنتولوژیکي) تیوري.
د “سیکولر” او “سیکولریزم” د کلمو د معنی له مخې د “سیکولر کولو” یا سیکولریزیشن (Secularization) معنی هم ترلاسه کیږي. دا کلمه په لغوی معنی د دنیاوی چارو “دنیوی کول او عنعنوی یا دودیز کول” معنی لري.
په بله توګه، سکولاریزاسیون یوه ارادی او قصدي هڅه ده چې د دین له منځه وړلو او د ژوند نظام د بشري اصولو سره سمون ورکولو په لور روانه ده.
همدارنګه د ټولنې سیکولر کولو معنی دا ده چې د نړۍ کار او بار د دیني نفوذ او هدایتونو او د فرامادي اهدافو او مقصدونو له دایرې څخه لرې کول دي او دا په لاندې مواردو کې هم کارول کیږي:
کلیسایي (دینی) ادارې او د هغو مالونه د دنیوي ملکیت ته بدلول او د دنیوي استفادې لپاره یې کارول؛
د کلیسایي او دینی حکومت یا دولتي نظام د غیر دینی او غیر روحاني دولت یا حاکمیت ته بدلول؛
سکولریزه کول یا د مختلفو چارو لکه هنر، مطالعاتو، او نورو ته سکولر او دنیوي یا غیرمقدس اړخ ورکول؛
اخلاقیات د سکولریزم او دنیوي بنسټونو پراساس جوړول او د تعلیم او تربیې محدودول یوازې د هغو موضوعاتو پورې؛ د کلیسا مفکورې د نړۍ مفکورو او سیکولریزم ته بدلول.
خو د دې اصطلاحي معنا هم هماغه لغوي معنا ده چې د دنیوي او عرفي کولو او غیرمقدس کولو پروسې ته اشاره کوي. د عرف ګرایۍ یا سیکولریزم مدافعین په ارادي او شعوري ډول په مافوق الطبيعي چارو کې د عقیدې ټول ډولونه او اشکال ردوي او غیر دیني یا د دین پر ضد اصول د شخصي اخلاقو او ټولنیز جورښت اساس بولي.
ادامه لري…
By محمد فاتح