لیکواله: ابو عائشه
معتزله (اوومه برخه)
د معتزله دوهم دليل
«إن المجرمین فی عذاب جهنم خالدون» «ژباړه: بې له شکه، ګناهکاران د دوزخ په عذاب کې ابدي دي.»
قاضي وايي: د مجرم نوم [په دې آیت کې] کافران او فاسقان هم شامل دي. نو لازمه ده چې دواړه مراد وي او دواړه دوزخ ته ننوځي. ځکه چې که خدای تعالی یو ته اراده وه ، هغه به یې خامخا بيانول، هغه د هیڅ يوه یادونه نه ده کړې؛ نو معلومه شوه چې دا دواړه (فاسق او کافر) مراد دي.
ځواب دا دى چې په دې آيت كې له كافرانو څخه مراد هغه مجرمان دي چې ابن جرير د دې آيت په تفسير كې وايي: مجرمين هغه كسان دي چې په دې دنيا كې يې د خداى پر وړاندې د كفر جرم كړى دى.
د اهل سنت او جماعت نظر
د اهل سنت او جماعت د نظر د ښه پوهیدو لپاره اړینه ده چې په دې اړه د سلف صالحین د امامانو څو اقوال ذکر کړو:
ابن تيميه رحمه الله وايي: اهل سنت وايي: د الله تعالی لپاره دا روا ده چې ګناهګار ته بخښنه وکړي او د لويو ګناهونو خلک له اوره وباسي. نو له اهل توحید څخه به هیڅوک د جهنم په اور کې د تل لپاره پاتې نشي.”
واحدي د «الوسیط» په تفسير کې د دې آيت په تفسير کې د «و من یقتل مؤمنا متعمدا» « تر عنوان لاندې ليکي: «حکم دا دی چې د الله سبحانه و تعالی لپاره له خپلې وعدې څخه اوښتل روا ده.”
ابن قيم رحمه الله وايي: شپږمه فرقه وايي چې دا وعید دی او د وعید خلاف کار کول حرام نه دي. بلکه دا د ستاینې وړ خبره ده، دا ممکنه ده چې خدای تعالی د “وعید” خلاف څه وکړي؛ خو د وعدې خلاف خبره سمه نه ده، د دواړو تر منځ فرق دا دی چې «وعید» د الله تعالی حق دی؛ نو د دې خلاف عمل کول بخښنه او استغفار ده او دا د خدای د فضل، سخاوت او مهربانۍ غوښتنه ده. مګر وعده د خدای تعالی حق دی چې هغه په خپل ځان فرض کړې ده او خدای تعالی هیڅکله د وعدې خلاف هیڅ شی نه کوي.
عبدالغني نابلسي د اهل سنت او جماعت نظر داسې نقلوي: اهل سنت او جماعت وايي:« د الله سبحانه و تعالی په حق کې د وعید د خلف امکان شته.»
“د محمد صلی الله علیه وسلم له امت څخه هغه کسان چې لویه ګناه یې کړې وي او له مرګ وروسته، په داسې حال کې چې توحیدي وي، د تل لپاره د دوزخ په اور کې نه پاتې کیږي. که څه هم دوی توبه نه وي کړې او (د لویې ګناه خاوندان) وروسته له دې چې دوی د خدای سره وویني او که الله تعالی وپیژني (او دوی خپل شهادتونه ویلي وي) د خدای اراده او فرمان ته پرېښودل کیږي. که هغه وغواړي، نو هغه به یې په فضل او مهربانۍ سره وبخښي، لکه څنګه چې خدای په قرآن کې فرمایي: «ویغفر ما دون ذلک لمن یشاء» ژباړه: (خدای ګناهونه بخښي، پرته له شرک څخه، هغه چا ته چې وغواړي). او که هغه وغواړي، هغه به د خپل د انصاف سره سم په اور کې سزا ورکړي بیا وروسته له دې چې د خدای په خوښه او په خپل رحمت او د هغه د فرمانبردارانو (ملائیکو، پیغمبرانو او صالحینو) په منځ کې د شفاعت کوونکو په شفاعت سره دوی د دوزخ څخه راوباسي او بیا یې جنت ته واستوي. [او دا چې مؤمنان د جنت مستحق دي او کافرا د دوزخ مستحق دي] دا ځکه چې خدای د هغه چا ملګری او مرستندوی دی چې خدای پیژني او خدای خپل دوستان چې خدای پیژني په دواړو دنيا کې نه دي بې ځای يه کړي لکه هغه څوک چې خدای نه پیژني، د خدای له لارښونې څخه یې ګټه نه ده اخیستې او د هغه له دوستۍ څخه بې برخې شوي دي، یعنې دوی (کافران) به هيڅکله هم د الله (ج) د دوستانو (مومنانو) په شان نه وي چې له الله سره د دوستۍ له لارې يې لار موندلې وي او ګټه ترې پورته کړې وي. ای د اسلام او مسلمانانو مددګاره، موږ په اسلام ثابت لره تر هغې ورځې پورې چې تا سره ملاقات وکړو.»
د طحاوي د عقیدې مفسر په دې جمله کې لیکي: دا جمله (پورته ذکر شوې جمله) د خوارج او معتزله قول ردوي چې وايي: د لوی ګناهونو خاوندان به تل په دوزخ کې وي.
د دې خبرو له مجموعې څخه داسې معلومیږي چې د اهل سنت او جماعت عقیده لري: د الله سبحانه وتعالی د “وعید” څخه د سرغړونې جواز ممکن دی، برعکس معتزله باور لري چې د خدای تعالی لپاره سرغړونه روا نه ده.
ملا علي قاري په خپل کتاب «القول السدید فی خلف الوعید» کې دا مسله په دې ډول خلاصه کړې ده: په مقصودي تحقیق کې د خبري لنډیز دا دی چې د خدای تعالی په اطاعت باندې اجر او د نافرمانۍ سزا ورکول واجب ندي. د خوارجو او معتزله په خلاف، چې دوی د نافرمانۍ سزا ورکول پر الله تعالی باندې واجب ګڼله، او د الله تعالی له لوري بخښنه یې پر هغو حرام ګڼله. له همدې امله دوی استدلال کاوه چې الله تعالی د لویې ګناه مرتکب ته د عذاب ګواښ کړی دی، که سزا ورنکړي، نو دلته د وعید ماتول او د هغه په خبر کې دروغ ویل راځي او دا دواړه د الله تعالی لپاره ناممکن دي.
په پای کې غواړم درنو او قدرمنو لوستونکو ته یادونه وکړم:
لومړی: د دې اصولو (وعد او وعید) په چوکاټ کې نور شیان هم شته چې باید بیان او تشریح شي او هڅه به وکړو چې په راتلونکو برخو کې یې ذکر کړو. په دې برخه کې د دې لپاهر چې زموږ موضوع اوږده نه شي له هغه د يادونې څخه مو ډډه وکړه او د دې اصولو له مهمو مسایلو څخه څلور مهم مسایل ذکر کيږي:
-
د استحقاق مکلفیت
-
د بدلون مفکوره
-
په ځمکه کې د انسان پیل بد نه و
-
د شفاعت مسله